«روش شناسی» مبنای مهم مرحوم بروجردی در تقدیم اسبق، در تزاحم و تعارض

[مومن]

استاد به تبع مرحوم بروجردی و مرحوم خویی، می فرمایند:


در دو واجبی که مشروط به قدرت هستند(اشتراط به قدرت به هر بیانی که اخذ شده باشد تفاوتی ندارد) اگر امکان انجام هر دو نبود مثل اینکه ممکن نبود در تمام رکعات قیام کند یا رکوع کند و... بین دو دلیل الصحیح یصلی قائما در درکعت اول با همین خطاب در رکعت دوم، تعارض می کند (استاد به تبع مرحوم خویی قائل به تعارض در واجبات ضمنیه هستند) یا اینکه بین این دو تزاحم رخ می دهد.

اما عرف پس از در نظر گرفتن هر دو خطاب، حکم به این می کند که اصلا در رکعت اول تنها امر به قیام در رکعت اول دارد و طبق الصحیح یصلی قائما، باید ایستاده نماز بخواند. سپس در رکعت بعدی مشمول دلیل مریض خواهد بود و نماز را نشسته می خواند.
یعنی در مواردی که یک واجب اسبق باشد، اصلا تزاحمی رخ نمی دهد و تعارض نیز جمع عرفی دارد و لذا هیچ مزیتی در طرف لاحق ملاحظه نمی شود.

به همین دلیل اگر بین قیام رکعت اول با مجموعه قیام در رکعات دوم و سوم تعارض ( تزاحم ) شد؛ واجب است که در رکعت اول بایستد و در بقیه رکعات بنشیند.

بله این استظهار در مختلفی النوع، مثل تزاحم بین قیام و سجود (کسی که اگر بایستد، قدرت بر سجود نخواهد داشت) روشن نیست.


درس خارج فقه 1400/9/1

[رضا اسکندری]

کاش در کنار توضیحات حضرت استاد، آدرس کلام مرحوم آقای بروجردی را هم ذکر می کردید.
هم چنین ممنون میشم اگر توضیح بدین این جمع عرفی در فرض تعارض را بیشتر تبیین بفرمایید.

[حسین بن علی]

این توضیح از استاد شهیدی است
مرحوم خویی در موارد تعارض این بیان را مطرح نموده است به این بیان که با توجه به اشتراط هر دو دلیل به قدرت؛ عرفا تعارض نیست چون در هنگام قدرت بر اولی، اصلا تکلیف دوم تصویر نمی شود و به همین جهت خود را مخاطب دلیل سابق می بیند و لذا مشغول به آن می شود
پس از انجام اولی، وقتی از دومی عاجز شد، تکلیف به دومی موضوع نخواهد داشت
(دراسات فی علم الاصول ج ۴ صفحه ۳۶۴)
مرحوم بروجردی در فرض تزاحم این بیان را مطرح نموده اند(نهایه التقریر ج ۲ صفحه۸۳)

[محمود رفاهی فرد]

طبق این بیان شما، گویا تمام نکته، اشتراط دو تکلیف به قدرت است؛ پس چرا استاد بین متحدی النوع و مختلفیه فرق گذاشته اند؟
به علاوه، ظاهرا خود استاد در مباحث تزاحم، امر تعیینی به خلاف را معجز مولوی می دانستند (در درس اصول همین امسال) و لذا در تزاحم اهم و مهم، امر اهم را معجز مولوی از مهم می دانستند (مگر این که مکلف، امر اهم را تخلف کند که قدرت ترتبی بر مهم پیدا می کند). طبق این نظر دیگر به طور کلی نمی توان گفت که "چه در واجبات ضمنیه، تزاحمی شویم و چه تعارضی و اشتراط قدرت به هر لسانی هم باشد، ملاحظه ی اهمیت تکلیف متاخر زمانا نمی شود و جمع عرفی اقتضا می کند که صرف قدرت در تکلیف متقدم زمانا کرد" بلکه اگر در واجبات ضمنیه تزاحمی شویم و اشتراط قدرت هم به لسان صحت بدن و نیرو داشتن نباشد (که تعجیز مولوی مطرح نشود، بلکه کلی قدرت باشد) باید گفت اگر متاخر، اهم است امر آن فعلی است و از امر متقدم عاجز هستیم. درست نیست؟

[رضا اسکندری]

این توضیح از استاد شهیدی است
مرحوم خویی در موارد تعارض این بیان را مطرح نموده است به این بیان که با توجه به اشتراط هر دو دلیل به قدرت؛ عرفا تعارض نیست چون در هنگام قدرت بر اولی، اصلا تکلیف دوم تصویر نمی شود و به همین جهت خود را مخاطب دلیل سابق می بیند و لذا مشغول به آن می شود
پس از انجام اولی، وقتی از دومی عاجز شد، تکلیف به دومی موضوع نخواهد داشت
(دراسات فی علم الاصول ج ۴ صفحه ۳۶۴)
مرحوم بروجردی در فرض تزاحم این بیان را مطرح نموده اند(نهایه التقریر ج ۲ صفحه۸۳)

آنچه در دراسات جلد ۴ صفحه ۳۶۴ بیان شده است دقیقا بر خلاف نکته حضرت استاد است. مرحوم آقای خویی در اینجا تصریح کرده‌اند که در فرض دوران امر بین ترک جزء واحد در رکعت اول و ترک همان جزء در رکعت دوم مکلف مخیر است! فقط در مساله قیام به خاطر دلیل خاصی که وجود دارد ایشان قیام در رکعت اول را متعین می دانند.
این مطلب ایشان موافق مطالبی است که ایشان در کتب دیگر (مثل مصباح الاصول و محاضرات و در مباحث تزاحم ذیل بحث ترتب بیان کرده‌اند).
پس این طور نیست که ایشان بر اساس اشتراط دو دلیل به قدرت، بین آنها جمع عرفی ببیند!
عبارت مقرر ایشان در محاضرات این چنین است:

کد:

وأمّا إذا كان الأمر دائراً بين فردين من نوع واحد، كما إذا دار الأمر بين ترك القيام في الركعة الاولى وتركه في الركعة الثانية، أو دار الأمر بين ترك القراءة في الركعة الاولى وتركها في الثانية وهكذا، ففي أمثال هذه الموارد الدليل على وجوب ذلك وإن كان واحداً في مقام الاثبات والابراز، إلّاأ نّه في الواقع ينحل بانحلال أفراد هذا النوع، فيثبت لكل منها وجوب، وعليه فلا محالة تقع المعارضة بين وجوب هذا الفرد ووجوب ذاك الفرد- بمعنى استحالة جعل وجوب كليهما معاً في هذا الحال- ففي هذين المثالين تقع المعارضة بين وجوب القيام في الركعة الاولى ووجوبه في الثانية، وبين وجوب القراءة في الاولى ووجوبها في الثانية وهكذا، للعلم الاجمالي بجعل أحدهما في الواقع، واستحالة جعل كليهما معاً، ومن الواضح أ نّا لا نعني بالتعارض إلّاالتنافي بين الحكمين بحسب مقام الجعل، وهو موجود في أمثال تلك الموارد.
وعلى هذا، فمقتضى القاعدة هنا التخيير، بمعنى جعل الشارع أحدهما جزءاً، إذ احتمال اعتبار خصوصية كل منهما مدفوع بأصالة البراءة، فانّ اعتبارها يحتاج إلى مؤونة زائدة، ومقتضى الأصل عدمها، فإذن النتيجة هي جزئية الجامع بينهما، لا خصوص هذا ولا ذاك، هذا كلّه حسب ما تقتضيه القاعدة في دوران الأمر بين فردين طوليين من نوع واحد.
وأمّا بحسب الأدلة الخاصة، فقد ظهر من بعض أدلة وجوب القيام تعيّنه في الركعة الاولى وهو قوله (عليه السلام) في صحيحة جميل بن دراج «إذا قوي فليقم» فانّه ظاهر في وجوب القيام مع القدرة عليه فعلًا، وأنّ المسقط له ليس إلّاالعجز الفعلي، والمفروض أنّ المكلف قادر عليه فعلًا في الركعة الاولى، فإذا كان قادراً عليه كذلك يتعين بمقتضى قوله (عليه السلام): «إذا قوي فليقم» ومن المعلوم أ نّه إذا قام في الاولى عجز عنه في الثانية فيسقط بسقوط موضوعه، وهو القدرة.
وأمّا غير القيام كالقراءة والركوع والسجود ونحوها فلا يظهر من أدلتها وجوب الاتيان بها في الركعة الاولى في مثل هذه الموارد- أعني موارد دوران الأمر بين ترك هذه الأجزاء في الاولى وتركها في الثانية- لعدم ظهورها في وجوب تلك الامور مع القدرة عليها فعلًا، بل هي ظاهرة في وجوبها مع القدرة عليها في تمام الصلاة. وعليه فلا فرق بين القدرة عليها في الركعة الاولى والقدرة عليها في الركعة الثانية أصلًا، ولا تجب صرف القدرة فيها في الاولى بل له التحفظ بها عليها في الثانية، فإذن المرجع فيها هو ما ذكرناه من التخيير باعتبار أنّ الدليل كما عرفت لا يمكن أن يشمل كليهما معاً، لفرض عدم القدرة عليهما،

[105767]

میشه بفرمایید فرق این عبارت محاضرات با بیان استاد شهیدی دام عزه در چیه؟ ممنون

[105767]

محقق عراقی رضوان الله تعالی علیه معتقد هستند در موارد تزاحم هم تنافی در جعل وجود داره
این خودش بحثیست که فرق بین تزاحم و تعارض چیه، استاد گنجی حفظه‌الله تعالی می‌فرماید ملاک تعارض آن است که علم به کذب احد الخطابین داریم، ولی ملاک تزاحم آن است که منشأ تنافی عدم قدرت بر هر دو تکلیف است.
البته کلام محقق عراقی رضوان الله تعالی علیه رو قبول دارند، و می فرماید اصلا شما بگو تزاحم یک قسم از تعارض است، ولی تزاحم موردی است که اگر قدرت بر امتثال بود هیچ مشک دیگری نبود، ولی در تعارض حتی قدرت بر امتثال هر دو باشد باز هم تنافی و اشکال حل نمی شد و علم به کذب احدهما داریم.
اگه اشتباه نکنم محقق عراقی رضوان الله تعالی علیه منکر تزاحم میشه و همه موارد رو به تعارض برمی گرداند با این عبارت محاضرات بعید نیست سید خویی رحمه الله تعالی هم همین نظر رو داشته باشند.

[رضا اسکندری]

میشه بفرمایید فرق این عبارت محاضرات با بیان استاد شهیدی دام عزه در چیه؟ ممنون

فرقش اینه که بیان استاد شهیدی این است که در مواردی که یکی از دو واجب ضمنی زمانا سابق باشد جمع عرفی بین آنها وجود دارد و لذا تعارض مستقر وجود ندارد.
مرحوم آقای خویی تصریح می کنند که در این موارد تعارض مستقر است و مکلف مخیر است. تنها در مساله قیام به خاطر دلیل خاصی که وجود دارد فرموده اند در رکعت اول قیام انجام بدهد و مخیر نیست.

[حسین بن علی]

مرحوم خویی در واجبات ضمنیه قائل به تعارض هستند ولی تعارض بین دو قیام را با دیگر موارد فرق می گذارند
برداشت استاد با توجه به چند تقریر دیگر از مرحوم خویی این بود که فرق قیام با دیگر واجبات متعارضه، اشتراط آن به قدرت است و لذا هر گاه دو واجب مشروط به قدرت تعارض کنند؛ واجب اسبق مقدم است
استاد نیز آن را پذیرفتند

[105767]

ظاهراً حرفها یکی هستند،در کلام سید خویی رحمه الله تعالی تعارض مستقر در موارد غیر مشروط به قدرت هست که استاد شهیدی دام عزه پذیرفت،
سید خویی رحمه الله تعالی در قیام که مشروط به قدرت هست فرمود تعارض و تخییر نیست و رکعت اول قیام و دوم نشسته، استاد هم قبول کرده.
فقط در مختلف النوعین مردد بودند که باید دید نکته تردید استاد چیه.