شواهدی بر دقت ویژه ی مرحوم کلینی در نقل روایات

[محمود رفاهی فرد]

در متن کافی، شواهدی وجود دارد که نشان می دهد مرحوم کلینی اهتمام ویژه ای به نقل های مختلف یک حدیث داشته اند. از جمله این که در کافی در حدود 170 مورد، بعد از بیان حدیث، سند دیگری برای حدیث با تعبیر "مثله" بیان شده است. مرحوم کلینی در پاره ای از این موارد، بعد از تعبیر "مثله" اشاره به اختلاف دو نقل کرده اند. بخشی از این موارد، به اختلاف در حدیث واحد بر می گردد و در برخی، حدیث، در اصل متعدد بوده است. اختلافاتی که مرحوم کلینی به آن تذکر داده اند، بسیار جالب توجه است. مثلا در ج‏4، ص335(طبع دارالحدیث) این حدیث نقل شده است:
"عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن خالد عن أبيه عن ابن سنان عن معاوية بن عمار عن أبي عبد الله عليه السلام قال إنما هي‏ المدحة ثم الثناء ثم الإقرار بالذنب ثم المسألة إنه و الله ما خرج عبد من ذنب إلا بالإقرار"
کلینی پس از این حدیث چنین نوشته است:
"و عنه‏ عن ابن فضال عن ثعلبة عن معاوية بن عمار عن أبي عبد الله عليه السلام‏ مثله‏ إلا أنه قال ثم الثناء ثم الاعتراف بالذنب‏"
با این که لفظ اعتراف و اقرار، مترادف به نظر می رسد، با این حال، کلینی به این اختلاف نقل، تذکر داده است.
به عنوان نمونه ای دیگر، در ج‏2، ص342 این حدیث با سندی از ابی حمزه نقل شده است:
"سألت أبا جعفر عليه السلام ما حق الإمام على الناس؟ قال حقه عليهم أن يسمعوا له و يطيعوا. قلت فما حقهم عليه‏؟ قال أن يقسم‏ بينهم بالسوية و يعدل في الرعية فإذا كان ذلك في الناس، فلا يبالي من أخذ هاهنا و هاهنا"
و در ادامه با ذکر سند دیگری از ابی حمزه آمده است:
"... عن أبي جعفر عليه السلام‏ مثله، إلا أنه قال هكذا و هكذا و هكذا و هكذا يعني من‏ بين يديه و خلفه‏ و عن يمينه و عن شماله‏"
 همچنین در ج‏3، ص742 آمده است:
"عدة من أصحابنا عن سهل بن زياد عن محمد بن عبد الحميد عن يحيى بن عمرو عن عبد الله بن سنان قال قال أبو عبد الله عليه السلام أوحى الله عز و جل إلى بعض أنبيائه يا ابن آدم، اذكرني في غضبك؛ أذكرك في غضبي، لا أمحقك فيمن أمحق، و ارض بي منتصرا؛ فإن انتصاري لك خير من انتصارك لنفسك. أبو علي الأشعري عن محمد بن عبد الجبار عن ابن فضال عن علي بن‏ عقبة عن عبد الله بن سنان عن أبي عبد الله عليه السلام‏ مثله و زاد فيه‏ و إذا ظلمت بمظلمة فارض بانتصاري لك‏ فإن انتصاري لك‏ خير من انتصارك لنفسك"
مشاهده می شود که مرحوم کلینی حتی به تفاوت هایی که تاثیری در معنی ندارد نیز تذکر داده اند.

[میرزا مرتضی]

البته ایشان بنابر نظر محقق زنجانی تقطیع مخل هم داشته است :
"كتاب كافى، كتاب فتواى كلينى بوده است و بسيارى از روايات مخالف فتواى كلينى مى باشند و لكن كلينى آن را نقل نكرده است، بلكه گاهى قسمتى از روايتى را كه مخالف با نظر او مى باشد، تقطيع مى نمايد؛ در باب صلاة مسافر عقيدۀ ايشان اين مى باشد كه در ثبوت قصر چهار فرسخ كافى است و ضمّ إياب را لازم نمى داند، و ايشان روايتى را نقل مى كنند و لكن ذيل آن را تقطيع مى نمايند؛ چرا كه معتقد بوده است كه از ذيل آن استفاده مى شود كه سفر بايد با تلفيق به برگشت، هشت فرسخ باشد. بله، ممكن است كه كلينى در باب مستحبّات و مكروهات و يا مواعظ و اخلاقيّات و يا اعتقادات كه از مجموع آن دسته از روايات يك مطلب اعتقادى برداشت مى شود، روايات ضعيف را ذكر نمايد."
کتاب الحج ج ۲۰ ص ۱۲۷

[میرزا مرتضی]

" ... روايت على بن مهزيار كه اول كتابت بوده و بعد از دو سال حضرت را زيارت كرده و شفاهى سؤال كرده و حضرت همان مطلبى كه در كتابت بود، تأييد كردند. منتها در نقل مرحوم شيخ در تهذيب و استبصار زيادتى هست كه مرحوم كلينى نقل نكرده، اينكه مرحوم كلينى نقل نكرده، علامت تعارض نيست، گاهى مرحوم كلينى مطالب بر خلاف مذاق خود را تقطيع كرده و همه خبر را نقل نكرده، اين مورد بحث بوده كه آيا اين درست است كه كسى چيزى را كه صحيح نمى‌داند، نقل و منتشر كند، لذا بسيارى گاهى روايت را نقل نكرده‌اند و گاهى تقطيع كرده‌اند، بعضى روايات را كتب ديگر نقل كرده‌اند و مرحوم كلينى قسمتى از آنها را نقل كرده، حالا اين مكاتبه على بن مهزياراينگونه است، زيادتى كه در تهذيب و استبصار هست، معناى خاصى از آن استفاده مى‌شود..."
کتاب الصوم ج ۳ ص ۸۷۹

[مرتضی عظیمی]

شیخ صدوق همااز این قبیل تقطیع ها داشته اند اما سوالی که مطرح هست این است که با درنظر گرفتن شخصیت افراد بعید است اینگونه تقطیع ها را تحریف بنامیم شاید مصلحتی به اقتضای زمان بوده که ما از آن بی خبریم

[مخبریان]

این دو نقل از مرحوم کلینی را باید حمل بر دقت ایشان در نقل روایات کرد یا حمل بر عدم دقت ویژه از سوی ایشان؟

5- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ أَنَّهُ قَالَ فِي كِتَابِ سَمَاعَةَ رَفَعَهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِنْ أَصَابَ الثَّوْبَ شَيْ‏ءٌ مِنْ بَوْلِ السِّنَّوْرِ فَلَا تَصِحُّ الصَّلَاةُ فِيهِ حَتَّى تَغْسِلَهُ.

الكافي، ج 3، ص 56، باب البول يصيب الثوب أو الجسد، حدیث 5

8- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنْ أَصَابَ الثَّوْبَ شَيْ‏ءٌ مِنْ بَوْلِ السِّنَّوْرِ فَلَا يَصْلُحُ الصَّلَاةُ فِيهِ حَتَّى تَغْسِلَهُ.

الكافي، ج 3، ص 58، باب أبوال الدواب و أرواثها، حدیث 8

روشن است که یک روایت بیشتر نبوده است، راوی هر دو نقل هم «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ» است، چطور مرحوم کلینی هر دو نقل را آورده است؟

[محمود رفاهی فرد]

در خصوص این مثال، با توجه به شباهت تصلح و تصح، احتمال تصحیف یکی به دیگری طبیعی است و ممکن است از سوی ناسخ کافی چنین تفاوتی ایجاد شده باشد. البته این پدیده (یعنی نقل حدیث واحد با سند واحد با تفاوتهای فراتر از اختلاف ناشی از ناسخ) نمونه هایی دارد که باید در جای خود تبیین شود...