قبح معصیت به خاطر مخالفت مولاست یا به خاطر هتک مولا؟

[مخبریان]

یکی از مبانی مهمی که در پاسخ به سؤال «آیا تجری، عقلاً قبیح است؟» مهم و اثرگذار است، پاسخ به این سؤال است که معصیت مولا -که همه آن را عقلاً قبیح می‌دانند- از چه رو قبیح است؟ آیا نفس مخالفت و  نافرمانی مولا، سبب قبحِ معصیت شده است یا قبح در واقع ناشی از هتک مولاست و معصیت از آن رو که مصداقی از هتک مولاست، قبیح است؟

ثمرهٔ این بحث در قبح تجری روشن است: اگر سبب قبح، مخالفت با امر و نهی شارع باشد، تجری که مصداقی از معصیت نیست، سبب قبح را ندارد و قبیح نیست؛ ولی اگر سبب قبح، هتک مولا باشد، تجری هم مثل معصیت، مصداقی از هتک حرمت مولاست؛ پس قبیح است.

اما پاسخ سؤال:
در ضمن دو مثال توضیح می‌دهیم:

• فرض کنید که دراز کردن پا در مقابل مولا، هتک مولا باشد؛ اما اگر مولایی به خادمش اجازه دهد که در مقابل او پا دراز نماید، بعد از این اجازه دیگر پا دراز کردن هتک نیست. (ممکن است در این مثال خدشه شود؛ اما مهم نیست؛ می‌توان به جای پا دراز کردن، بلند نشدن در محضر مولا یا هر مثال دیگری را جایگزین کرد که بعد از اجازهٔ مولا دیگر بی‌احترامی به مولا محسوب نشود) 
   
• اما اگر عبدی به مولایش بگوید به من اجازه دهید شما را در مقابل دیگران هتک نمایم (مثلاً سیلی به صورت شما بزنم یا آب دهان به شما بیندازم یا فحش زشتی به شما بدهم) و مولا هم اجازه دهد، حتی با این اجازهٔ مولا، آن کارها هنوز هتک مولاست و آن کار هنوز هم قبیح است. در این مورد اجازه‌ٔ مولا تنها اثری که دارد این است که استحقاق عقوبتِ از سوی مولا را از عبد برمی‌دارد؛ اما قبح عقلی هتک مولا، سر جای خودش باقی می‌ماند.
  

در هر دو مثال، با اذن مولا، تنجز تکلیف برداشته شده است و لذا چه پا دراز کردن و چه آب دهان انداختن به صورت مولا، معصیت مولا نیست (چون: معصیت= مخالفت با تکلیف منجز) اما در دومی با این که معصیت نیست؛ هتک باقی مانده است و قبح هم باقی مانده است.

از این مثال معلوم می‌شود که اگر عبد مولایش را هتک کند، چه او را معصیت کرده باشد و چه نکرده باشد، کار قبیحی مرتکب شده است. پس قبح، دائر مدار معصیت نیست؛ بلکه دائر مدار هتک مولاست.

وقتی قبح دائر مدار هتک باشد، چون تجری هم هتک مولاست، باید گفت تجری قبح عقلی دارد.

---

برگرفته از دروس خارج اصول فقه استاد سید محمود مددی، مباحث قطع، جلسهٔ ۱۴، ۱۷ مهر ۱۴۰۱

[محمد خداپرست]

دلیل اینکه تجری مصداق هتک است چیست؟
درمتن به آن اشاره نشده؟

[مخبریان]

دلیلش وجدان است.
استاد فرمودند: تجری هم مثل معصیت است. یعنی کسی که می‌داند این مایع خمر است (به زعم خودش) و می‌داند که مولا از شرب خمر نهی کرده است، با این حال آن را می‌نوشد، عملش، هتک، توهین و جسارت به مولاست. پس همانطور که فعل معصیت (یعنی شرب الخمر) بما هو هتکٌ (لا بما هو شربٌ للخمر و لا بما هی معصیة) قبیح است، فعل متجرﱝ به (یعنی شرب الماء الذی یقطع کونه‌ی معصیة) بما هو هتکٌ، قبیح است.

[مخبریان]

به نظر اشکالی بر بیان استاد وارد است که مبتنی بر دو مقدمه است:

۱. قبح، ذاتاً امری مشکک است.

۲. در معصیت، هم مخالفت با مولا وجود دارد و هم هتک مولا. یک احتمال این است که سبب قبح معصیت، هر دو عامل با هم هستند و به همین دلیل معصیت درجهٔ بالایی از قبح را دارد. قبح فعل عبدی که مولا به او اذن در سیلی زدن نداده است و سیلی می‌زند، بیش از قبح فعل عبدی است که مولا به او اذن سیلی زدن داده است و سیلی می‌زند.

اگر گفته می‌شود که معصیت قبیح است، چنین درجه‌ای از قبح را دارد. اگر می‌خواهیم در مورد قبح تجری قضاوت کنیم، باید مقدار قبح ناشی از هتکی که مخالفت ندارد را پیدا کنیم

چنین هتکی قبیح هست؛ اما مهم مقدار قبح آن است نه نفس قبیح بودنش، چون قبیح‌ها هم مانند طلب‌ها به لزومی و غیر لزومی تقسیم می‌شود.  ممکن است قبح معصیت، لزومی باشد و قبح تجری، غیر لزومی.

[مخبریان]

البته استاد اشکال فوق را وارد نمی‌دانند زیرا در درس فرمودند:

سؤال: آیا استحقاق عقوبت بین عاصی و متجری یکسان است؟
پاسخ: بله. با این که قبح امری مشکک است و مثلاً قبح غصب یک خرما با قبح غصب تمام اموال کسی یا با قبح قتل کسی مساوی نیست و با این که هتک هم امری مشکک است؛ اما هتک و قبح هتک، در تجری و معصیت یکسان است. یعنی کسی که شرب خمر کرده است، همانقدر خداوند را هتک کرده است که انسانی که آبی می‌نوشد که قطع دارد که خمر است، هتک کرده است.

سؤال: آیا اگر خداوند عاصی را بیش از متجری مجازات نماید، قبیح است؟
پاسخ: بله. قبح این دو یکسان است [پس عقوبت آنها هم باید یکسان باشد] اگر از جهات دیگر یکسان باشند.