اقسام مصدر و تفاوت آن با اسم مصدر

[مسعود عطار منش]

ادعای محقق خراسانی مبنی بر اینکه واژۀ «وضع» به معنای اسم مصدری است، ادعای صحیحی نیست. ما در بحث قاعدۀ لا ضرر به شکل مفصل به این بحث پرداخته­ایم. محقق سیستانی در فرق بین ضرر و ضرار چنین فرموده­اند که ضرر، اسم مصدر است و ضرار مصدر است. ایشان در ادامه ضرر را چنین معنا می­کنند: «المنقصة الواردة علی المتضرّر»[1] و بر ادعای خویش نتایجی را در تفسیر حقیقت قاعدۀ لا ضرر مترتب نموده­اند که قصد نداریم به آن وارد شویم.

ما در آن بحث می­گفتیم بین مصدر و اسم مصدر از جهت ذات معنا تفاوتی وجود ندارد. برای روشن شدن مطلب به تناسب بحث لا ضرر به مثالی از همان بحث اشاره می­کنیم تا تفاوت بین مصدر و اسم مصدر روشن شود.

در بحث ضرر، چند مفهوم وجود دارد که باید از هم تفکیک شوند؛ یک مفهوم، عبارت است از آسیب زدن، و مفهوم دیگر عبارت است از آسیب­زنی؛ آسیب­زنی اسم مصدر است برای آسیب زدن. در سمت مقابل دو مفهوم دیگر نیز وجود دارد که عبارتند از آسیب دیدن و آسیب­بینی.

گاهی فعل «ضَرَّ یضُرُّ» به باب تفعّل رفته و می­شود «تَضَرَّرَ یَتَضَرَّرُ تَضَرُّراً»؛ تضرّر خودش مصدر است اما مصدر مطاوعه است. مصدر مطاوعه با اسم مصدر ثلاثی مجرد فرق دارد؛ اسم مصدر همان مصدر است یعنی بیانگر همان وصفی است که مصبّش فاعل است با این تفاوت که ما در اسم مصدر انتساب فعل به فاعل را در نظر نمی­گیریم. به طور مثال آسیب­رسانی، وصف کیست؟ یا به عبارتی موصوف آسیب­رسانی کیست؟ پاسخ آن است که آسیب­رسانی (نیز همچون آسیب رساندن) وصف آسیب­رسان است.

همچنین باید دانست آسیب­رسانی غیر از آسیب­بینی است چون آسیب­رسانی اسم مصدر آسیب رساندن است اما آسیب­بینی اسم مصدر آسیب دیدن است.

به عبارت دیگر گاهی فعل متعدّی ثلاثی مجرد به باب تفعل رفته و به معنای مطاوعه می­شود و خود این مطاوعه گاهی مجهول می­شود پس ما می­توانیم سه معنای مصدری تصویر کنیم که هر کدام اسم مصدر خودش را دارد:

مصدر معلوم: یک مفهوم عبارت است از «ضرّ یضرّ ضرراً» که به معنای «ضرر زدن» است.

مصدر مجهول: مفهوم دیگر عبارت است از «ضُرَّ» که به معنای «ضرر زده شدن» بوده و مجهول همان ضرر زدن است.

مصدر مطاوعه: گاهی ضرر زدن به باب تفعّل رفته و مطاوعه می­شود.

باید دانست بین این سه مفهوم فرق است. مصدر ثلاثی مجرد معلوم، مصدر ثلاثی مجرد مجهول، و مصدر باب تفعّل که مطاوعۀ همان مفهوم است. بین این سه مفهوم که هر سه هم مصدر هستند، تفاوت معنایی وجود دارد چون گاهی ضرر زدن یک شخص به دیگری را در نظر می­گیریم و از این حالتی که شخصی به دیگری ضرر می­زند با تعبیر ضرر زدن یاد می­کنیم. در همین جایی که یک ضارّ و یک مضرور داریم به این جنبه توجه می­کنیم که یک حالتی به مضرور وارد شده با عنایت به این که ضارّ هم دارد یعنی ضارّ داشتنش را هم در معنا لحاظ می­کنیم که مصدرش می­شود ضرر زده شدن. در صورت سوم آن حالتی که بر مفعول وارد شده را در نظر می­گیرم با قطع نظر از این که فاعل دارد؛ به عبارت دیگر در صورت سوم حالتی که در این شیء وجود دارد را _خواه این حالت توسط ضارّ ایجاد شده باشد یا خودبخود ایجاد شده باشد_ در نظر گرفته و مصدر تضرّر را در موردش بکار می­بریم که مصدر مطاوعه است و معنایش ضرردیدن شخص است بدون لحاظ این که ضارّ دارد یا ندارد. پس مصدر مطاوعه آن حالتی از مفعول است که با غمض عین از مفعول بودنش بر آن حمل می­شود لذا در باب مطاوعه، مفعول دیگر مفعول یا نائب فاعل نیست بلکه حقیقتاً فاعل است چون دیگر ارتباطش با فاعل قبلی قطع شده است؛ بر خلاف مصدر مجهول که ارتباطش با فاعل هنوز قطع نشده است.

مطلب فوق را در قالب مثال هادی نیز می­توان دنبال کرد. واژۀ «هَدی» وقتی مجهول می­شود، «هُدِیَ» خوانده می­شود که به معنای «هدایت کرده شد»، «راه را به او نشان دادند» می­باشد. در اینجا یک «هادی» داریم که راه را به «مهدّی» نشان می­دهد و یک «مهتدی» داریم که به معنای «راه­یافته» است خواه هادی داشته باشد و خواه نداشته باشد. به عبارت دیگر «مهتدی» دو قسم دارد: «مهتدی مهدی» و «مهتدی غیرمهدی»؛ «مهتدی مهدی» آن راه­یافته­ای است که هادی دارد و «مهتدی غیرمهدی» آن راه­یافته­ای است که هادی ندارد یعنی کسی راه را به او نشان نداده است. در آیۀ شریفۀ ﴿أَ فَمَنْ يَهْدي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاَّ أَنْ يُهْدى﴾‏[2] ‏ «لا یَهِدّی» همان «لا یهتدی» است؛ در این آیه بیان شده آیا کسی که هدایتگر است احق به پیروی است یا کسی که «لا یهتدی الا ان یُهدی»؛ در نتیجه «مهتدی» دو قسم است: «مهتدی یُهدی» و «مهتدی لا یُهدی»؛ به عبارت دیگر «مهتدی» مقسم است برای «مهتدی مهدیّ» و «مهتدی غیر مهدیّ».

خلاصه این که این سه مفهوم باید از هم تفکیک شوند. در مورد واژۀ «وضع» نیز سه مفهوم وجود دارد که عبارتند از:

1-    «قرار دادن لفظ برای معنا» که مصدر معلوم است و با تعبیر «وَضَعتُ اللفظ للمعنی» از آن یاد می­شود.

2-    «قرار داده شدن لفظ برای معنا» که مصدر مجهول است و با تعبیر «وُضِعً اللفظ للمعنی» از آن یاد می­شود.

3-    در صورت سوم گفته می­شود «إتّضع للفظ للمعنی» که مفهوم مطاوعه را در بر دارد.

در معنای معلوم، وضع دارای فاعلی است که لفظ را برای معنا قرار می­دهد؛ در معنای مجهول، نیز فاعل وضع را ملاحظه می­کنیم اما به صورت نامتعیّن و مجهول ولی در هر حال واضع­دار بودنش را ملاحظه می­کنیم لذا در موارد وضع تعیّنی که واضع ندارد، نمی­توان از فعل مجهول استفاده کرد و گفت «وُضِعَ اللفظ للمعنی» چون علقۀ بین لفظ و معنا خودبخود ایجاد شده است (نه اینکه ایجاد کرده شده باشد). در جایی که آن علقۀ ایجاد شده به سبب وضع، خودبخود و بدون دخالت واضع، در لفظ موضوع ایجاد شده باشد و ما صرفاً به نفس علقه توجه داشته باشیم _خواه واضع داشته باشد و خواه نداشته باشد_ دربردارنده معنای مطاوعه خواهد بود که محقق خراسانی نیز وضع را به همین معنا دانسته است. یعنی طبق فرمایش ایشان ارتباط وضع با واضع قطع شده است لذا لازم نیست واضعی در کار باشد.

درس خارج اصول جلسۀ1 مورخ3مهر1402

---

[1] قاعدة لا ضرر و لا ضرار، ص: 148
[2]  يونس :  35