حقیقت اعتبار در اصطلاح اصولیان

[مسعود عطار منش]

درس خارج اصول جلسه 7 مورخ 13 مهر 1402
کلمۀ اعتبار یک اصطلاح اصولی دارد که بیشتر توسط مرحوم آ شیخ محمد حسین اصفهانی بکار می­رود و مرحوم علامۀ طباطبایی نیز در اصول فلسفه و روش رئالیسم یکی از مقالاتش را به بحث اعتبار، اختصاص داده است. آقای لاریجانی نیز در فلسفۀ علم اصول، جلد پنجم از بخش اول، در خصوص همین نظریۀ اعتبار سخن گفته است و به شکل مفصل از حقیقت اعتبار بحث کرده است. ما قصد ورود تفصیلی به بحث را نداریم اما یک قطعه ­ای از عبارت مرحوم علامة طباطبایی در اصول فلسفه و روش رئالیسم که طبق نقل آقای لاریجانی، در جلد2 صفحۀ167 آمده است را مرور می­کنیم. در لابلای عبارت، تعبیری دارند که اشاره به حقیقت اعتبار دارد. در این عبارت گفته شده، اعتبار، یعنی حدّ یک شیء را به شیء دیگر دادن و در ادامه توضیحاتی در مورد آن مطرح می­کنند.

به طور مثال ما اسد بودن را برای رجل شجاع اعتبار می­کنیم. اسد، یک سری افراد حقیقی دارد که دارای حدّ اسدیت هستند. ما با اعتبار کردن، حدّ اسدِیت را به رجل شجاع اعطا می­کنیم پس اعتبار عبارت است از «اعطاء حدّ شیء لشیء آخر بقصد ترتیب الأثر».

البته به نظر می­رسد تعبیر «بقصد ترتیب الاثر» در حقیقت اعتبار، دخالتی ندارد. حقیقت اعتبار، آن است که چیزی را که معدوم است، موجود فرض کنیم؛ بله اعتبار تنها در صورتی عقلائی است که به قصد ترتیب اثر باشد؛ پس عقلائی بودن اعتبار وابسته به قصد ترتیب اثر است نه خود اعتبار.

مرحوم آقای تبریزی، به نقل آقای شهیدی، در تبیین حقیقت وضع، فرمودند: «اعتبار کون اللفظ، علامة للمعنی»، معنای این عبارت چیست؟ آیا یک علامت بودن حقیقی وجود دارد که می­خواهیم آن علامیّت را برای لفظ، اعتبار کنیم؟

پاسخ منفی است؛ واضع نمی­خواهد علامت بودن حقیقی را برای لفظ به صورت فرضی و اعتباری ایجاد کند. مرحوم علامة طباطبایی تعبیری دارند که در این بحث باید مدّ نظر قرار گیرد. ایشان می­فرماید: در اعتبار، هر حدّ وهمی­ ای را که به مصداقی می­دهیم، مصداق واقعی دیگری نیز دارد که از آنجا گرفته شده است؛ مثلاً اگر انسان را شیر قرار دادیم، یک شیر واقعی نیز هست که حدّ شیر از آنِ اوست.

اصل قضیه آن است که ما یک شیء حقیقی داریم که یک حدّ واقعی دارد، و ما با اعتبار، می­خواهیم این حدّ واقعی را برای شیء دیگر به صورت اعتباری و فرضی منتقل کنیم.

با عنایت به تعریفی که مرحوم علامة طباطبایی از حقیقت اعتبار ارائه دادند که اصلِ آن نیز برگرفته از کلام مرحوم آ شیخ محمد حسین اصفهانی است، مقصود آقای تبریزی از علامت قرار دادن لفظ برای معنا چیست؟ آیا یک علامت حقیقی داریم که با وضع می­خواهیم حدّ آن را برای لفظ به صورت فرضی و اعتباری، در نظر بگیریم؟ اساساً علامت حقیقی چیست؟ آیا علامت حقیقی یعنی چیزی که تصورش، حقیقتاً تصور معنا را در پی دارد؟ ممکن است مقصود مرحوم آقای تبریزی چنین باشد که علامت حقیقی، چیزی است که تصورش، واقعاً تصور معنا را در پی دارد و واضع قصد دارد این علامت بودن حقیقی را به صورت فرضی و اعتباری برای لفظ در نظر بگیرد. عبارت آقای شهیدی در این زمینه ابهام دارد؛ ایشان در برخی مواضع، تعبیر اعتبار و در برخی مواضع دیگر، تعبیر جعل را بکار برده است. در یک موضوع تعبیر «جعل هذه الاسم سمة و علامة علیه[3]» و در انتهای بحث، تعبیر «الظاهر من عملیة الوضع عرفاً هو کونها اعتباراً بصیغته الثالثة و هو اعتبار اللفظ علامة للمعنی» و در موضعی دیگر تعبیر «فتحصل من جمیع ما ذکرناه ان الوضع بمعناه المصدری هو جعل الواضع اللفظ علامة علی المعنی[4]» که در آن دوباره از تعبیر جعل استفاده شده است ولی در ادامه دوباره از تعبیر اعتبار استفاده نموده است: «کما یقول الوالد سمیت ولی باسم علی فانه یعتبر هذا الاسم سمة و علامة لولده[5]».

اگر مقصود از این تعابیر، همان اعتباری باشد که مرحوم علامة طباطبایی به تبع مرحوم اصفهانی دارند، اشکال عام مسلک اعتبار که امثال مرحوم شهید صدر با آن روبرو هستند، پابرجا خواهد بود؛ زیرا با اعتبار که یک عملیات فرضی، وهمی و تخیلی محسوب می­شود نمی­توان علامت بودن حقیقی را ایجاد کرد. علامت بودن وهمیه یک چیز است و علامت بودن حقیقی یک چیز دیگر است و واضع می­خواهد علامت بودن حقیقی برای لفظ حاصل شود. اما اگر مقصود مرحوم آقای تبریزی از این تعابیر، چیز دیگری است، نیازمند توضیح است که چگونه می­شود شیئی که حقیقتاً سبب نیست با فعل ما حقیقتاً سببیت پیدا کند؟

---

[1] دررالفوائد ( طبع جديد )، ص: 35
[2] مباحث الاصول ج1 ق1 ص94
[3] ابحاث اصولیه چ1 ص92
[4] ابحاث اصولیه چ1 ص104
[5] همان