اشکالی در اصل پدیدۀ وضع تعیّنی و پاسخ شهید صدر به آن

[مسعود عطار منش]

درس خارج اصول جلسۀ 9 مورخ 16 مهر 1402
اشکال تحقق وضع تعیّنی در کلام مرحوم شهید صدر: ناتوانی استعمالات همراه با قرینه برای ایجاد قرن اکید در استعمالات بدون قرینه

بحث در حقیقت وضع تعیّنی بود. مرحوم شهید صدر در بحث وضع تعیّنی به یک اشکال اشاره نموده و به آن پاسخ می­دهند.[1]

از یک سو وضع تعیّنی بر پایۀ تحقق قرن اکید بین لفظ و معنا استوار است؛ از دیگر سو، این استعمالاتی که ایجاد کنندۀ قرن اکید هستند، تماماً همراه با قرینه ­اند یعنی لفظ و قرینه به عنوان یک مجموعه با معنا قرن اکید پیدا می­کنند یا به تعبیر دیگر لفظ مقیّد به قرینه، با معنا قرن اکید پیدا می­کند؛ بنابراین چنین کثرت استعمالی، نمی­تواند سبب ایجاد قرن اکید بین ذات لفظ (یعنی لفظ بدون قرینه) و معنا شود.

پاسخ مرحوم شهید صدر به اشکال وضع تعیّنی: محو شدن قرینه در اثر تنوع آن

ایشان در مقام پاسخ می­فرمایند:

قرینه یک عنوان انتزاعی و عام است؛ یعنی چنین نیست که یک قرینۀ شخصی در تمام موارد وجود داشته باشد لذا ممکن است در یک مورد قرینۀ حالیه و در موردی دیگر قرینۀ مقالیه وجود داشته باشد که وضعیتشان متفاوت است. آن عنصر مشترکی که در تمام استعمالات، باقی می­ماند ذات لفظ است نه قرائن و همین جابجایی قرائن و باقی ماندن ذات لفظ، سبب می­شود طبق قانون استجابت شرطیة، قرن اکید بین ذات لفظ و معنا شکل بگیرد.[2]

نقد پاسخ مرحوم شهید صدر: عدم انعکاس و عدم اطراد

قانون استجابت شرطیة برای ما چندان روشن نیست لذا مطلب را بر اساس مشابهاتی که برایمان قابل درک است تحلیل می­کنیم.

به طور مثال اگر پادشاهی، همراه با میرغضبش، در مکانی حضور پیدا کند، مفهوم ترس را القاء می­کند چون همیشه حضور پادشاه به همراه میرغضب، با مفهوم ترس همراه است. اگر میرغضبی که همراه پادشاه است، افراد مختلفی باشند و یک شخص معیّن نباشد مطلب به چه شکل است؟ در چنین شرائطی اگر پادشاه بکبار به تنهایی در یک مکان حاضر شود و هیچ میرغضبی همراهش نباشد، آیا باز هم مفهوم ترس را با خود به همراه دارد؟ پاسخ منفی است؛ چون مفهوم ترس در اثر همراهی میرغضب با پادشاه ایجاد می­شود هر چند آن میرغضب، یک شخص خاصی نباشد و دائماً تغییر کند. به عبارت دیگر تنوع باعث نمی­شود بین آن عنصر مشترک و شیء دیگر، قرن اکید ایجاد شود چون قرن اکید معلول مجموعه است. این نکتۀ اولی است که در نقد فرمایش مرحوم شهید صدر وجود دارد که در ادامه بیشتر آن را تحلیل خواهیم کرد.

نکتۀ دوم آن است که اساساً مثال­هایی که ما برای وضع تعیّنی مطرح کردیم، تماماً همراه با قرائن شخصیه بود و تنوعی در قرائن وجود نداشت با این حال قرن اکید ایجاد شده بود.

به طور مثال در مورد سوره ­های قرآن، ابتداء تعبیر «السورة التی فیها البقرة» به کار می­رفته و به تدریج، «سورة البقرة» به عنوان نام این سوره وضع شده است. روند تبدیل به این شکل است که ابتداء لفظ «البقرة» در لفظ بقرة­ای که در سوره به کار رفته، استعمال شده است و سپس به تدریج، لفظ «البقرة» نام این سوره شده است. پس اینگونه نیست که یک سری قرائن متنوع در اینجا وجود داشته باشند بلکه یک قرینۀ واحد وجود دارد با این حال، به مرور، قرن اکید ایجاد شده است.

به عبارت دیگر، تحلیل مرحوم شهید صدر، نه مطرّد است و نه منعکس؛ از یک سو در برخی موارد، قرینۀ شخصی و غیر متنوع نیز سبب ایجاد قرن اکید شده است؛ و از دیگر سو، در برخی موارد، وجود قرائن متنوع و مختلف السنخ، مانع ایجاد قرن اکید هستند.

---

[1] بحوث في علم الأصول، ج‏1، ص: 96
[2] بحوث في علم الأصول، ج‏1، ص: 96