امتنانی بودن احکام

[مهدی خسروبیگی]

مفهوم حکم امتنانى           

یکى از اصطلاحاتى که در عصر اخیر در میان فقها رواج پیدا کرده، واژه مرکّب «حکم امتنانى» است که گاهى نیز وصف «امتنانى» به صورت مشخص به برخى از احکام شرعى، اسناد داده می‏شود; مثل این‏که حکم به نفى ضرر، امتنانى خوانده شده است.   

اصطلاح مذکور و اِسناد امتنانى بودن به برخى از احکام، بیش‏تر از نظریه شیخ انصارى مبنى بر تأثیر امتنانى بودن دلیل در محدودسازى حکم، متأثر بوده و در میان فقهاى متأخر از عصر شیخ انصارى شیوع پیدا کرده است. اما به کارگیرى اصطلاح امتنان درباره برخى از سخنان الهى در قرآن، در میان فقها و مفسران شیعه و سنّى، پیشینه‏ اى دیرینه دارد.

اکنون سؤال این است که چرا گاهى در متون فقهى، صرفاً برخى از احکام الهى، امتنانى خوانده می‏شوند در حالى که همه احکام الهى نوعى لطف و نعمت به منظور هدایت و رسیدن به مصالح واقعى براى احکام هستند; و بر همین اساس، خداوند فرموده است: «بَلْ اللَّهُ یَمُنّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلإِیمَانِ»    

پاسخ این است که از نظر فقیهان، نوع خاصى از امتنان و یا مزید امتنان در این احکام مورد توجه الهى بوده که در سایر احکام وجود نداشته است; و آن این که حکم شرعى در جایى که میتوانست بنا بر تحصیل واقع و رسیدن به مصالح واقعى با سخت‏گیرى جعل شود، ولى به دلیل مصالح دیگر، مثل مصلحت تسهیل بر مردم، و صرفاً بر اساس رحمت و رأفت الهى،  دست از الزام بر تحصیل واقع کشیده شده و حکمى که انجام آن ساده ‏تر و راحت‏تر است، به جاى آن جعل شده است. به گونه ‏اى که جعل آن حکم، براى حال مکلف بهتر است. از این رو ضابطه اصلى براى شناخت «احکام امتنانى»، این است که احکام امتنانى در جایى جعل شده ‏اند که فعلاً یا اقتضأً تکلیف سخت و قابل جعل وجود داشته، ولى خداوند با جعل حکم آسان‏تر به جاى آن، نسبت به بندگان امتنان نموده است و بدینسان امتنان الهى، مانع جعل تکلیف و یا موجب رفع آن شده است.     

بدیهى است که امتنان در احکام فقط در نفى تکلیف، خلاصه نمی‏شود، بلکه گاهى با رفع حکم الزامى است مثل برائت که امتنانى بودن آن بعد از شیخ انصارى معروف شده است; و گاهى با وضع حکم آسان است مثل حکم به طهارت اشیاء و یا حکم به مطهر بودن آب که امتنانى بودن آن در سخن فقهاى سلف نیز آمده است.            

برخى فقیهان مثل محقق عراقى و شهید صدر در بحث احکام امتنانى، به معناى مذکور تصریح کرده ‏اند. ظاهراً مراد فقیهان دیگر نیز همین است; زیرا آنان علاوه بر این‏که حکم امتنانى را حکمى ارفاقى و تسهیلى و داراى توسعه بر مکلف دانسته‏اند، حصول تضییق در احکام امتنانى را بر خلاف امتنان دانسته و رفع آن را مقتضاى امتنان خوانده ‏اند. در مواردى نیز که جریان حکم، موجب تضییق یا سختى و کلفت باشد، حکم امتنانى را جارى ندانسته‏اند. حتى برخى از فقها ثبوت حکم الزامى را برخلاف امتنان خوانده‏اند و حکم امتنانى را در آن مورد، جارى نکرده ‏اند.

بنابراین، این‏که برخى در نقد کلام فقها، هر حکمى از احکام الهى را امتنانى دانسته ‏اند، بنا بر نظر خود اصطلاحى ساخته‏ اند و از اصطلاح فقیهان، خارج شده ‏اند.         

البته بدیهى است که اگر مصلحت واقعى با جعل حکم امتنانى در برخى موارد از دست برود، به اقتضاى حکمت الهى، ضمن رعایت مصلحت قوی‏تر، هدف و مصلحت مورد نظر شارع با جعل حکم امتنانى دنبال می‏شود.

[مسعود عطار منش]

البته بهتر است گفته شود:
آنان که در اشکال به این تعبیر تمام احکام را امتنانی دانسته تند، بر اساس معنای لغوی و اصلی واژه مشی نموده اند نه اینکه اصطلاحی از برای خود جعل نموده باشند.