تاملی در زمان فضیلت نماز عشاء

[اعلایی]

در روایات وقت فضیلت نماز عشاء تا زمان ذهاب حمره مغربیه بیان شده است. اما در روایتی از رسول اکرم (ص) آمده است:
«الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي لَأَخَّرْتُ الْعِشَاءَ إِلَى ثُلُثِ اللَّيْلِ».
به نظر میرسد با توجه به این روایت بتوان گفت وقت فضیلت مذکور در روایات - یعنی ذهاب حمره مغربیه - به جهت مشقتی بوده که برای مردم آن زمان برای بیدار ماندن در بعد از ذهاب حمره مغربیه وجود داشته است چرا که در آن زمان مردم به جهت نبودن وسایل نور زا بلافاصله بعد از تاریک شدن هوا میخوابیدند و بیدار ماندن بعد از این زمان برای آنها مشکل بود چنانچه در روایت آمده است:
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ وَقْتُ الْمَغْرِبِ إِذَا غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَغَابَ قُرْصُهَا قَالَ وَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ أَخَّرَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَيْلَةً مِنَ اللَّيَالِي الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ مَا شَاءَ اللَّهُ فَجَاءَ عُمَرُ فَدَقَّ الْبَابَ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ نَامَ النِّسَاءُ نَامَ الصِّبْيَانُ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَقَالَ لَيْسَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُونِي وَ لَا تَأْمُرُونِي إِنَّمَا عَلَيْكُمْ أَنْ تَسْمَعُوا وَ تُطِيعُوا
حال با توجه به این مطلب میتوان گفت در حال حاضر که بیدار ماندن تا ثلث لیل دارای مشقت نوعیه نمیباشد حکم مذکور در کلام پیامبر که به نحو تعلیقی بیان شده بود به فعلیت میرسد و وقت فضیلت نماز عشاء همان ثلث لیل است.

[حسین بن علی]

دلالتی در این دو روایت خصوصا دومی نسبت به وقت فضیلت نیست بلکه تنها دلالت بر جواز آن دارد

اما اینکه فرمودید فضیلت عشاء تا ذهاب حمره است
وقت فضیلت مغرب تا آن هنگام .وشروع فضیلت عشاء از ذهاب حمره مغربیه تا ثلث لیل است که منافات با روایات هم ندارد(رجوع .عروه )

[عالم]

اقای اعلایی،
بعضی روایاتی که وقت فضیلیت نماز عشاء را تا ذهاب حمره بیان کرده اند را بیان نمایید.
علاوه بر اینکه مشقتی که در روایت است معلوم نیست به خاطر نبود نور و ... باشد بلکه شاید مشقت از باب برگزاری نماز جماعت در وقت خاص بوده است که بعید نیست هم اکنون هم اجرای نماز جماعت در آن وقت مشقت داشته باشد .
بله برای کسانی که به نماز جماعت شرکت نمی کنند و قصد شرکت هم ندارند رعایت وقت فضیلت(در هر زمانی که اثبات شود)، مطلوب است، و صرف وجود سختی و مشقت نمی تواند حکم فضیلت آن را بردارد.

[عادل]

شاید خوابیدن سرشب مطلوبیّت داشته باشد خصوصا که در طبّ قدیم مسلّم است و قال الباقر علیه السلام: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربّهم خوفا و طمعا» أنزلت فی أمیرالمؤمنین ع و اتباعه من شیعتنا ینامون فی أوّل اللیل... من لا یحضر ج1 ص 482 طبق درایة النور: صحیح

[مهدی قنبریان]

پاسخ به عادل:
خوابیدن اول شب منافاتی با خواندن نماز بعد از گذشت ثلث ندارد، کما لا یخفی

[مهدی قنبریان]

پاسخ به حسین بن علی:
نسبت به اشکال اولتان: توجه بفرمایید که روایت دوم برای اثبات مشقت موجود در آن زمان بیان شده است نه دلالت بر وقت فضیلت عشاء
اما اشکال دومتان: توجه بفرمایید بحث در ابتدای وقت فضیلت است نه انتهای آن، پس فتوای منقول از عروه غیر از بیان روایت مذکور (با فرض قبول استظهار فوق الذکر) است.

[عادل]

پاسخ به استاد قنبریان:
اشکال بنده به توجیه استاد اعلایی زید عزّه بود که فرموده بودند: به جهت مشقّت ناشی از عدم وسایل نورزا زود میخوابیدند و بیدار ماندن برای آنها مشکل بود، به علاوه اینکه این دلیل اخصّ از مدّعاست چرا که در شبهای مهتابی 13 تا 23 ماه های قمری به خصوص که آلودگی نوری فعلی نبوده در نور مهتاب حتی مطالعه هم ممکن بوده، آنچنان که بوعلی در جایی از نوشته هایش آمده که امشب این نوشته هایم را در نور مهتاب نوشتم.

[اعلایی]

غرض بنده اين بوده است كه مردم عصر صدور حديث عادت داشته‌اند كه در همان ابتداي تاريكي شب مي‌خوابيدند حال يا به جهت عدم وسايل نورزا و يا به هر دليل ديگري - كه البته به نظر من طبعاً علت آن عدم وسايل نورزا بوده است - اما قرائني كه دلالت بر اين مطلب دارد به بيان زير مي‌باشند:
1-فِي عِقَابِ الْأَعْمَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ مَلَكٌ مُوَكَّلٌ يَقُولُ مَنْ نَامَ عَنِ الْعِشَاءِ إِلَى نِصْفِ اللَّيْلِ فَلَا أَنَامَ اللَّهُ عَيْنَهُ
2- تفسير قمي: قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَيْتُ قَصْراً مِنْ يَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ فَقُلْتُ يَا جَبْرَئِيلُ لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ- فَقَالَ هَذَا لِمَنْ أَطَابَ الْكَلَامَ وَ أَدَامَ الصِّيَامَ- وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ تَهَجَّدَ بِاللَّيْلِ وَ النَّاسُ نِيَامٌ‏- فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ فِي أُمَّتِكَ مَنْ يُطِيقُ هَذَا- فَقَالَ ... وَ تَدْرِي مَا التَّهَجُّدُ بِاللَّيْلِ وَ النَّاسُ نِيَامٌ‏- قَالَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ- قَالَ مَنْ لَمْ يَنَمْ حَتَّى يُصَلِّيَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ- وَ يَعْنِي بِالنَّاسُ نِيَامٌ‏ الْيَهُودُ وَ النَّصَارَى فَإِنَّهُمْ يَنَامُونَ مَا بَيْنَهَا
3- تفسير قمي: حَكَى أَبِي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَال‏ ثُمَّ مَضَيْتُ فَإِذَا أَنَا بِأَقْوَامٍ تُرْضَخُ رُءُوسُهُمْ بِالصَّخْرِ، فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ يَا جَبْرَئِيلُ فَقَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ يَنَامُونَ‏ عَنْ صَلَاةِ الْعِشَاء
4- أَبُو مُحَمَّدٍ الْفَحَّامُ، قَالَ: حَدَّثَنِي الْمَنْصُورِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنِي عَمُّ أَبِي أَبُو مُوسَى عِيسَى بْنُ أَحْمَدَ، قَالَ: حَدَّثَنِي الْإِمَامُ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي، عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ، قَالَ: قَالَ الصَّادِقُ (عَلَيْهِ السَّلَامُ): فِي قَوْلِهِ: «تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ» قَالَ: كَانُوا لَا يَنَامُونَ‏ حَتَّى يُصَلُّوا الْعَتَمَةَ.
از اين روايات استفاده مي‌شود كه داعي نوعي بر خوابيدن بعد از نماز مغرب وجود داشته است بطوري كه براي بيدار ماندن مردم تا زمان نماز عشاء - كه يك ساعت بعد از مغرب بوده است - نياز به تهديد و تشويق بوده است. و حتي در روايتي براي كسي كه از نماز عشاء‌ خواب بماند روزه فرداي آن روز به عنوان كفاره جعل شده است:
5- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ نَامَ عَنِ الْعَتَمَةِ فَلَمْ يَقُمْ إِلَّا بَعْدَ انْتِصَافِ اللَّيْلِ قَالَ يُصَلِّيهَا وَ يُصْبِحُ صَائِماً
و بسياري از فقهاء هم مانند مفيد، شيخ طوسي، ابن ادريس وغيره طبق آن فتوي داده‌اند.

[حسین بن علی]

اولا بحث مذکور در فرض جمع نخواندن عشائین است و در صورت تفرقه بین دو نماز بحث از فضیلت عشاء میشود
اما اشکال بنده به عبارت حضرت آقای اعلایی بود که فرموده بودند وقت فضیلت عشاء در روایات تا تا ذهاب حمره است وبا استفاده از این روایت فضیلت را برای بعد از آن اثبات میکردند که بیان شد وقت فضیلت از ذهاب حمره است تا ثلث لیل واین منافاتی با روایات فوق ندارد
البته از این روایت میتوان استفاده کرد که افضل این اوقات آخر آن یعنی ثلث لیل است
اگر از روایت علیت تامه شخصیه برداشت شود