«تقریر» برائت/ ادله احتیاط/ اخبار تثلیث 95.10.18

[احسنی]

1395.10.26

بسم الله الرحمن الرحیم

سخن در حدیث تثلیث بود. حدیث تثلیث دو طایفه داشت که طایفه دوم، چهار متن اصلی داشت: مقبوله عمر بن حنظله، خطبه حضرت امیر ع، روایت سلام بن المستنیر و روایت نعمان بن بشیر.

نقل های روایت نعمان بن بشیر

روایت نعمان بن بشیر نقل های مختلفی دارد که این نقل ها را با شماره هایی فرعی بیان می کنیم تا در ادامه با شماره به آنها اشاره کنیم.[1]

4/1 مسند احمد: «حَدَّثَنَا هَاشِمُ بْنُ الْقَاسِمِ حَدَّثَنَا شَيْبَانُ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ خَيْثَمَةَ وَالشَّعْبِيِّ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِيرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حَلَالٌ بَيِّنٌ وَحَرَامٌ بَيِّنٌ وَشُبُهَاتٌ بَيْنَ ذَلِكَ مَنْ تَرَكَ الشُّبُهَاتِ فَهُوَ لِلْحَرَامِ أَتْرَكُ وَمَحَارِمُ اللَّهِ حِمًى فَمَنْ أَرْتَعَ حَوْلَ الْحِمَى كَانَ قَمِنًا أَنْ يَرْتَعَ فِيهِ»[2]

4/2 مسند احمد: « حَدَّثَنَا سُفْيَانُ قَالَ حَفِظْتُهُ مِنْ أَبِي فَرْوَةَ أَوَّلًا ثُمَّ مِنْ مُجَالِدٍ سَمِعَهُ مِنَ الشَّعْبِيِّ يَقُولُ سَمِعْتُ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَكُنْتُ إِذَا سَمِعْتُهُ يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَصْغَيْتُ وَتَقَرَّبْتُ وَخَشِيتُ أَنْ لَا أَسْمَعَ أَحَدًا يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ حَلَالٌ بَيِّنٌ وَحَرَامٌ بَيِّنٌ وَشُبُهَاتٌ بَيْنَ ذَلِكَ مَنْ تَرَكَ مَا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ مِنْ الْإِثْمِ كَانَ لِمَا اسْتَبَانَ لَهُ أَتْرَكَ وَمَنْ اجْتَرَأَ عَلَى مَا شَكَّ فِيهِ أَوْشَكَ أَنْ يُوَاقِعَ الْحَرَامَ وَإِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ فِي الْأَرْضِ مَعَاصِيهِ أَوْ قَالَ مَحَارِمُهُ»[3]  

4/3 مسند حمیدی: « حَدَّثَنَا الْحُمَيْدِىُّ قَالَ حَدَّثَنَا سُفْيَانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو فَرْوَةَ الْهَمْدَانِىُّ قَالَ سَمِعْتُ الشَّعْبِىَّ يَقُولُ سَمِعْتُ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ عَلَى الْمِنْبَرِ يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- يَقُولُ :« حَلاَلٌ بَيِّنٌ ، وَحَرَامٌ بَيِّنٌ ، وَشُبُهَاتٌ بَيْنَ ذَلِكَ ، فَمَنْ تَرَكَ مَا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ مِنَ الإِثْمِ كَانَ لِمَا اسْتَبَانَ لَهُ أَتْرَكَ ، وَمَنِ اجْتَرَأَ عَلَى مَا شَكَّ فِيهِ أَوْشَكَ أَنْ يُوَاقِعَ الْحَرَامَ ، وَإِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى وَحِمَى اللَّهِ فِى الأَرْضِ مَعَاصِيهِ »[4] در صفحه 410 نیز عین همین متن وارد شده است.[5]

4/5 سنن دارمی: « أَخْبَرَنَا أَبُو نُعَيْمٍ حَدَّثَنَا زَكَرِيَّا عَنِ الشَّعْبِىِّ قَالَ سَمِعْتُ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- يَقُولُ :« الْحَلاَلُ بَيِّنٌ وَالْحَرَامُ بَيِّنٌ ، وَبَيْنَهُمَا مُتَشَابِهَاتٌ لاَ يَعْلَمُهَا كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ ، فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِعِرْضِهِ وَدِينِهِ ، وَمَنْ وَقَعَ فِى الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِى الْحَرَامِ كَالرَّاعِى يَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى فَيُوشِكُ أَنْ يُوَاقِعَهُ ، وَإِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى ، أَلاَ وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ مَحَارِمُهُ ، أَلاَ وَإِنَّ فِى الْجَسَدِ مُضْغَةً إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ الْجَسَدُ كُلُّهُ ، وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ كُلُّهُ ، أَلاَ وَهِىَ الْقَلْبُ »[6]

4/6 صحیح بخاری: حَدَّثَنَا أَبُو نُعَيْمٍ حَدَّثَنَا زَكَرِيَّاءُ عَنْ عَامِرٍ قَالَ سَمِعْتُ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ - صلى الله عليه وسلم - يَقُولُ « الْحَلاَلُ بَيِّنٌ وَالْحَرَامُ بَيِّنٌ ، وَبَيْنَهُمَا مُشَبَّهَاتٌ لاَ يَعْلَمُهَا كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ ، فَمَنِ اتَّقَى الْمُشَبَّهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِدِيِنِهِ وَعِرْضِهِ ، وَمَنْ وَقَعَ فِى الشُّبُهَاتِ كَرَاعٍ يَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى ، يُوشِكُ أَنْ يُوَاقِعَهُ . أَلاَ وَإِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى ، أَلاَ إِنَّ حِمَى اللَّهِ فِى أَرْضِهِ مَحَارِمُهُ ، أَلاَ وَإِنَّ فِى الْجَسَدِ مُضْغَةً إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ الْجَسَدُ كُلُّهُ ، وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ كُلُّهُ . أَلاَ وَهِىَ الْقَلْبُ »[7] در این نقل تعبیر جدیدی وجود دارد و مشبّهات در آن وارد شده است. در این چاپی که آدرس داده شده، فمن اتی المشبّهات است اما در سایر چاپ ها از جمله  موقع وزارة الأوقاف المصرية[8] که در نرم افزار المکتبه الشامله وجود دارد و صحیح نیز همان است، اتقی نقل شده است.

4/7 مسند احمد: «حَدَّثَنَا مُؤَمَّلٌ حَدَّثَنَا سُفْيَانُ عَنْ أَبِي فَرْوَةَ عَنِ الشَّعْبِيِّ عَنْ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِيرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حَلَالٌ بَيِّنٌ وَحَرَامٌ بَيِّنٌ وَبَيْنَ ذَلِكَ أُمُورٌ مُشْتَبِهَةٌ فَمَنْ تَرَكَ مَا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ مِنْ الْإِثْمِ أَوْ الْأَمْرِ فَهُوَ لِمَا اسْتَبَانَ لَهُ أَتْرَكُ وَمَنْ اجْتَرَأَ عَلَى مَا شَكَّ أَوْشَكَ أَنْ يُوَاقِعَ مَا اسْتَبَانَ وَمَنْ يَرْتَعْ حَوْلَ الْحِمَى يُوشِكْ أَنْ يُوَاقِعَهُ»[9]

4/8 معرفه السنن و الآثار: « أخبرنا أبو عبد الله الحافظ ، حدثنا أبو بكر بن إسحاق ، حدثنا أحمد بن سلمة ، حدثنا إسحاق بن إبراهيم ، أخبرنا جرير ، عن أبي فروة الهمداني ، عن الشعبي قال : سمعت النعمان بن بشير يحدث على المنبر حديثا لم أسمع أحدا قبله يحدث به ولا أراني أسمع أحدا يحدث به ، قال سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول : « حلال بين ، وحرام بين وبين ذلك مشتبهات ، فمن ترك الشبهات كان لما استبان له أترك »[10]

4/9 المدونه الکبری: « وَكِيعٌ ، عَنْ زَكَرِيَّا ، عَنْ عَامِرٍ قَالَ : سَمِعْت النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ يَخْطُبُ وَأَهْوَى بِأُصْبُعَيْهِ إلَى أُذُنَيْهِ فَقَالَ: سَمِعْت رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ : الْحَلَالُ بَيِّنٌ وَالْحَرَامُ بَيِّنٌ وَبَيْنَهُمَا أُمُورٌ مُشْتَبِهَاتٌ فَمَنْ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ فَقَدْ اسْتَبْرَأَ لِدِينِهِ وَعِرْضِهِ وَمَنْ وَقَعَ فِي الْمُشْتَبِهَاتِ وَقَعَ فِي الْحَرَامِ كَالرَّاتِعِ حَوْلَ الْحِمَى يُوشِكُ أَنْ يَقَعَ فِيهِ أَلَا وَإِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى أَلَا وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ مَحَارِمُهُ أَلَا وَإِنَّ فِي الْجَسَدِ مُضْغَةً إذَا صَلَحْت صَلَحَ الْجَسَدُ كُلُّهُ وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ كُلُّهُ أَلَا وَهِيَ الْقَلْبُ» [11]

4/10 مسند احمد: « حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ سَعِيدٍ عَنْ مُجَالِدٍ حَدَّثَنَا عَامِرٌ قَالَ سَمِعْتُ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَأَوْمَأَ بِإِصْبَعَيْهِ إِلَى أُذُنَيْهِ إِنَّ الْحَلَالَ بَيِّنٌ وَالْحَرَامَ بَيِّنٌ وَإِنَّ بَيْنَ الْحَلَالِ وَالْحَرَامِ مُشْتَبِهَاتٍ لَا يَدْرِي كَثِيرٌ مِنْ النَّاسِ أَمِنَ الْحَلَالِ هِيَ أَمْ مِنْ الْحَرَامِ فَمَنْ تَرَكَهَا اسْتَبْرَأَ لِدِينِهِ وَعِرْضِهِ وَمَنْ وَاقَعَهَا يُوشِكُ أَنْ يُوَاقِعَ الْحَرَامَ فَمَنْ رَعَى إِلَى جَنْبِ حِمًى يُوشِكُ أَنْ يَرْتَعَ فِيهِ وَلِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ مَحَارِمُهُ»[12]

4/11صحیح بخاری: « « الْحَلاَلُ بَيِّنٌ ، وَالْحَرَامُ بَيِّنٌ وَبَيْنَهُمَا أُمُورٌ مُشْتَبِهَةٌ ، فَمَنْ تَرَكَ مَا شُبِّهَ عَلَيْهِ مِنَ الإِثْمِ كَانَ لِمَا اسْتَبَانَ أَتْرَكَ ، وَمَنِ اجْتَرَأَ عَلَى مَا يَشُكُّ فِيهِ مِنَ الإِثْمِ أَوْشَكَ أَنْ يُوَاقِعَ مَا اسْتَبَانَ ، وَالْمَعَاصِى حِمَى اللَّهِ ، مَنْ يَرْتَعْ حَوْلَ الْحِمَى يُوشِكْ أَنْ يُوَاقِعَهُ »[13] این روایت در تحت باب الحلال بینٌ و الحرام بیّنٌ و بینهما مشبّهاتٌ نقل شده است. در این نقل امور مشتبهه وارد شده و بعد از آن ما شبّه است و پس از پایان روایت باب دیگری به عنوان باب تفسیر المشبّهات، باز کرده است.  

4/12 صحیح مسلم: «الشعبی عن النعمان بن بشیر: إن الحلال بين وإن الحرام بين وبينهما مشتبهات لا يعلمهن كثير من الناس فمن اتقى الشبهات استبرأ لدينه وعرضه ومن وقع في الشبهات وقع في الحرام كالراعي يرعى حول الحمى يوشك أن يرتع فيه ألا وإن لكل ملك حمى ألا وإن حمى الله محارمه إلا وإن في الجسد مضغة إذا صلحت صلح الجسد كله وإذا فسدت فسد الجسد كله ألا وهي القلب»[14]

4/13 صحیح مسلم: « عن عامر الشعبي أنه سمع نعمان بن بشير بن سعد صاحب رسول الله صلى الله عليه و سلم وهو يخطب في الناس بحمص وهو يقول: سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم يقول ( الحلال بيّن والحرام بيّن) فذكر بمثل حديث زكرياء عن الشعبي إلى قوله ( يوشك أن يقع فيه )»[15] در این نقل مکان نقل روایت نعمان بن بشیر بیان شده است که در هیچ یک از نقل های دیگر وجود ندارد.

چند نقل دیگر از روایت نعمان بن بشیر وجود دارد که هنوز یادداشت نکرده ام. در امالی شیخ طوسی[16] نیز از نعمان بن بشیر روایت نقل شده اما به روشنی در آن « الحلال بیّن و الحرام بیّن» وارد نشده و به همین سبب این نقل را کنار می گذاریم.

تفاوت نقل های روایت

نقل های مختلف این روایت، تفاوت هایی دارد که باید آنها را بررسی کرد.

تفاوت در مقدّمات نقل روایت

برخی از تفاوت ها در مقدمات روایت است که مثلا نعمان بن بشیر بالای منبر این روایت را نقل کرده یا اشاره به گوش خود کرده است یا شعبی می گوید: زمانی که نعمان بن بشیر روایت را نقل می کرد گوشم را تیز کردم و دقیق گوش دادم. این تفاوت ها در مقدّمات روایت است و اهمیّتی ندارد.

تفاوت در متن حدیث منقول از پیامبرص

برخی از تفاوت ها نیز در متن حدیث منقول از پیامبر اکرم ص است که این تفاوت ها در چند موضع است.

موضع اول: الحلال بیّن و الحرام بیّن

در برخی از این نقل های حلال الف و لام ندارد که شماره های چهار یک، چهار دو، چهار سه، چهار هفت و چهار هشت است و در برخی الحلال الف و لام دارد که اکثر نقل هاست و شماره های چهار چهار، چهار پنج، چهار شش، چهار نه، چهار ده، چهار یازده، چهار دوازده و چهار سیزده است.

موضع دوم: مشتبهات
موضوع دوم تفاوت در مشتبهات است. این لفظ در نقل های مختلف این گونه وارد شده است: شبهات (چهار یک، چهار دو، چهار سه) مشتبهات (چهار چهار، چهار پنج، چهار هشت، چهار ده، چهار دوازده، چهار سیزده) مشبّهات (چهار شش) امور مشتبهه (چهار هفت، چهار یازده) امور مشتبهات (چهار نه) و در غالب نقل ها کلمه امور ندارد.
کلام شهید صدر

شهید صدر بیان داشته است: اگر الف و لام در الحلال بیّن وجود داشته باشد نمی توان شبهات را به معنای شک دانست. زیرا با فرض روشن بودن حلال و حرام، شک جایگاهی ندارد پس مراد از شبهات همان معنای اشباه و نظائر است و در صورتی که حلال بدون الف و لام باشد، شبهات می تواند به معنای شک باشد زیرا تنها بیان شده حلال و حرام بیّنی وجود دارد و امور مشکوکه ای نیز موجود است. [17]

 بررسی کلام شهید صدر

 شهید صدر معنای اشباه و نظائر را برای شبهات در این روایت ارائه داده است اما این معنا به هیچ وجه با روایت سازگار نیست زیرا شبهات در کنار حلال و حرام و قسیمی برای آنها قرار گرفته است و هیچ سخنی از دلیل نیست تا شبه الدلیل مراد از شبهات باشد.

نکته دیگری که در کلام شهید صدر وجود دارد این است که ظاهر کلام شهید صدر آن است که ایشان الف و لام را جنس دانسته و بیّن را به معنای روشن برای همه تفسیر کرده اند اما این روایت منحصر در این معنا نیست.  زیرا بیّن بودن می تواند به معنای روشن و واضح برای همه نباشد و مراد از آن بیان در جایگاه خود باشد به نحوی که با رجوع به منبع برای شخص روشن می شود. روایت سلّام بن المستنیر تعبیر خوبی برای تفسیر حلال بیّن به این معناست. «أَيُّهَا النَّاسُ حَلَالِي حَلَالٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ حَرَامِي حَرَامٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَلَا وَ قَدْ بَيَّنَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْكِتَابِ وَ بَيَّنْتُهُمَا لَكُمْ فِي سِيرَتِي‏ وَ سُنَّتِي‏ وَ بَيْنَهُمَا شُبُهَاتٌ مِنَ الشَّيْطَانِ وَ بِدَعٌ بَعْدِي»»[18] مطابق این روایت حلال و حرام از مواردی است که خدا و رسول ص آن را بیان کرده اند به نحوی که اگر شیطان و شبهه ها و بدعت های او نبود، دسترسی به حلال و حرام ممکن بود. پس حلال و حرام اقتضای بیان و وضوح دارند و مانع خارجی شبهات شیطانی مانع درک مردم شده است.

علاوه بر این نکته یکی از روایت های منقول از نعمان بن بشیر صریح در آن است که شبهه به معنای شک است نه شبیه و نظیر. در یکی از نقل های مسند احمد وارد شده است: « قَالَ سَمِعْتُ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَأَوْمَأَ بِإِصْبَعَيْهِ إِلَى أُذُنَيْهِ إِنَّ الْحَلَالَ بَيِّنٌ وَالْحَرَامَ بَيِّنٌ وَإِنَّ بَيْنَ الْحَلَالِ وَالْحَرَامِ مُشْتَبِهَاتٍ لَا يَدْرِي كَثِيرٌ مِنْ النَّاسِ أَمِنَ الْحَلَالِ هِيَ أَمْ مِنْ الْحَرَامِ ... »[19]

در این نقل به صراحت بیان شده، مشتبهات را کثیری از مردم نمی دانند که از حلال است یا حرام و همین به معنای شک است.

پس بیّن به معنای بیان در موضع خود که قرآن و سنت و سیره نبوی است، می باشد و به معنای بیّن بودن برای همه نیست و نقل سلّام بن المستنیر شاهد خوبی بر این معناست.

از نظر وجود الف و لام یا عدم آن در حلال، به نظر می رسد وجود الف و لام اولویت دارد زیرا نه تنها غالب نقلیات الف و لام دارد بلکه تحریف الحلال به حلال طبیعی تر و مأنوس به ذهن است و مطابق قانون اولیه تحریفات که تبدیل نامأنوس به مأنوس است، وجود الف و لام اولویت دارد.

خلاصه؛ معنای روایت از دو حال خارج نیست یا بیّن به معنای بیان در موضع خود است و الف و لام استغراق است. به این معنا که تمام حلال ها و حرام ها در موضع خود که کتاب و سنّت باشد، بیان شده و شیطان در موارد بیان شده اشتباه و شک و بدعت را ایجاد می کند.

یا بیّن به معنای روشن برای همه است که در این صورت الف و لام  استغراق نیست بلکه در مقام اهمال است. مانند الحیوان انسان که دالّ بر آن نیست که تمام افراد حیوان انسان است بلکه تنها در مقام اهمال است و به معنای آن است که در حیوان ها انسان نیز وجود دارد.

لازم به تذکر است که عبارت این روایت با روایات تثلیث که در آنجا ما بیّن را به معنای واضح برای همه تفسیر کردیم، متفاوت است. در آن روایت بیّن رشده و بیّن غیّه وارد شده و ناظر حلال و حرام فعلی است اما در این روایت الحلال بیّن و الحرام بیّن وارد شده و ناظر به حکم واقعی است و در ثانی امر در  «امر بیّن رشده» بدون الف و لام آمده و در این روایت با الف و لام است و همین موجب تفاوت معناست.

در جلسه آینده سایر تفاوت ها بین نقل های روایت نعمان بن بشیر را بیان خواهیم کرد.

و صلی الله علی سیدنا و نبینا محمد و آل محمد

---

[1] تمام آدرس ها بر اساس معجم فقهی آقای کورانی است.
[2] مسند احمد؛ ج 4، ص: 267
[3] مسند احمد؛ ج4، ص: 271
[4] مسند الحمیدی؛ ج 2، ص: 408
[5][5] مسند الحمیدی؛؛ ج2، ص: 410 «قال وسمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم يقول : حلال بين وحرام بين وشبهات بين ذاك فمن ترك ما اشتبه عليه من الإثم كان لما استبان له أترك ومن اجترى على ما شك فيه يوشك أن يواقع الحرام كمن رتع الى جانب الحمى يوشك أن يقع فيه وإن لكل ملك حمى وحمى الله في الأرض معاصيه»
[6] سنن دارمی؛ ج2، ص: 245
[7] صحیح بخاری؛ ج1، ص: 19
[8] صحیح بخاری؛ ج1، ص: 101
[9] مسند احمد؛ ج 4، ص: 275
[10] معرفه السنن و الآثار للبیهقی؛ ج 7، ص: 577
[11] المدونه الکبری؛ ج 3، ص: 441
[12] مسند احمد؛ ج 4، ص: 269
[13] صحیح بخاری؛ ج3، ص: 4
[14] صحیح مسلم؛ ج5، ص: 50
[15] صحیح مسلم؛ ج5، ص: 51
[16] الأمالي (للطوسي) ؛ النص ؛ ص381 ح 818  قَالَ: صَعِدَ النُّعْمَانُ‏ بْنُ بَشِيرٍ عَلَى مِنْبَرِ الْكُوفَةِ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) يَقُولُ: إِنَّ لِكُلِّ مَلَكٍ حِمًى، وَ إِنَّ حِمَى اللَّهِ حَلَالُهُ وَ حَرَامُهُ وَ الْمُشْتَبِهَاتُ بَيْنَ ذَلِكَ، كَمَا لَوْ أَنَّ رَاعِياً رَعَى إِلَى جَانِبِ الْحِمَى لَمْ تَثْبُتْ غَنَمُهُ أَنْ تَقَعَ فِي وَسَطِهِ، فَدَعُوا الْمُشْتَبِهَاتِ
[17] مباحث الأصول ؛ ج‏3 ؛ ص428
بل تعريف الحلال و الحرام- أي ذكرهما مع اللام- يشهد للخلاف، فإنّه إذا كان الحلال بيّنا و الحرام بيّنا- كما هو مفروض الرواية، و لعلّه بلحاظ عصر التشريع الّذي لا إشكال في أنّ هذا الوضوح كان ثابتا فيه- فما معنى فرض شبهات بينهما لا يعلمها كثير من الناس على حدّ تعبير المتن الأوّل للحديث الّذي نقلناه عن البخاريّ؟! فإنّ هذا خلف فرض وضوح كلّ من الحلال و الحرام، و حلّ هذا التناقض يكون بإبداء احتمال أن يكون المراد بالشبهات المعنى الّذي تقدّم في أخبار التوقّف، و هو الأمثال و الأشباه،
[18] کنز الفوائد؛ ص: 164 در نرم افزار جامع الاحادیث؛ ج 1، ص: 352
[19] مسند احمد؛ ج 4، ص: 269