«تقریر» برائت/ ادله احتیاط/ اخبار تثلیث 95.10.18

[احسنی]

1395.10.27

بسم الله الرحمن الرحیم

متن های طایفه دوم حدیث تثلیث      

طایفه دوم احادیث تثلیث که در آن لفظ «انما الامور ثلاثه» وارد نشده اما تقسیم ثلاثی به حمل شایع وجود دارد در منابع متعددی نقل شده است. یکی از نقل ها حدیث نعمان بن بشیر بود که آن هم در کتب مختلف عامه با تفاوت های تعبیری نقل شده است. الفاظ روایت نعمان بن بشیر در کتب عامه از غیر او نیز نقل شده است.

سایر متن های منقول از نعمان بن بشیر

در جلسه گذشته سیزده متن از نقل های روایت نعمان بن بشیر در کتب عامه را بیان کردیم و در این جلسه نقل های دیگری از او را مرور می کنیم. تمام نقلیات از نعمان بن بشیر با سند های مختلف به عامر شعبی می رسد و از عامر شعبی گاه به عامر، گاه به شعبی و گاه به عامر شعبی یاد شده است.

4/14 سنن ابن ماجه: «عن الشعبي قال سمعت النعمان بن بشير يقول على المنبر . وأهوى بإصبعيه إلى أذنيه سمعت رسول بالله صلى الله عليه و سلم يقول : الحلال بين والحرام بين وبينهما مشتبهات لا يعلمها كثير من الناس . فمن اتقى الشبهات واستبرأ لدينه وعرضه . ومن وقع في الشبهات وقع في الحرم كالراعي حول الحمى يوشك أن يرتع فيه . ألا وإن لكل ملك حمى . ألا وإن حمى الله محارمه . ألا وإن في الجسد مضغة إذا صلحت صلح الجسد كله . وإذا فسدت فسد الجسد كله . ألا وهي القلب»[1] این روایت ذیل باب الوقوف عند الشبهات وارد شده است.

4/15 سنن ابی داود: باب فی اجتناب الشبهات « عَنِ الشَّعْبِىِّ قَالَ سَمِعْتُ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ - وَلاَ أَسْمَعُ أَحَدًا بَعْدَهُ يَقُولُ - سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- يَقُولُ « إِنَّ الْحَلاَلَ بَيِّنٌ وَإِنَّ الْحَرَامَ بَيِّنٌ وَبَيْنَهُمَا أُمُورٌ مُشْتَبِهَاتٌ ». وَأَحْيَانًا يَقُولُ « مُشْتَبِهَةٌ ». « وَسَأَضْرِبُ لَكُمْ فِى ذَلِكَ مَثَلاً إِنَّ اللَّهَ حَمَى حِمًى وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ مَا حَرَّمَ وَإِنَّهُ مَنْ يَرْعَ حَوْلَ الْحِمَى يُوشِكْ أَنْ يُخَالِطَهُ وَإِنَّهُ مَنْ يُخَالِطِ الرِّيبَةَ يُوشِكْ أَنْ يَجْسُرَ»[2] متن منقول در سنن ابی داود کاملا با متن های منقول دیگر متفاوت است و در معنا کردن روایت، بسیار مؤثر است.

4/16: عَنْ عَامِرٍ الشَّعْبِىِّ قَالَ سَمِعْتُ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- يَقُولُ بِهَذَا الْحَدِيثِ قَالَ « وَبَيْنَهُمَا مُشَبَّهَاتٌ لا يَعْلَمُهَا كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ اسْتَبْرَأَ عِرْضَهُ وَدِينَهُ وَمَنْ وَقَعَ فِى الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِى الْحَرَامِ »[3] این روایت ذیل روایت سابق وارد شده و در آن مشبّهات نقل شده است.

4/17 سنن ترمذی: « عَنِ الشَّعْبِىِّ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهُ -صلى الله عليه وسلم- يَقُولُ « الْحَلاَلُ بَيِّنٌ وَالْحَرَامُ بَيِّنٌ وَبَيْنَ ذَلِكَ أُمُورٌ مُشْتَبِهَاتٌ لاَ يَدْرِى كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ أَمِنَ الْحَلاَلِ هِىَ أَمْ مِنَ الْحَرَامِ فَمَنْ تَرَكَهَا اسْتِبْرَاءً لِدِينِهِ وَعِرْضِهِ فَقَدْ سَلِمَ وَمَنْ وَاقَعَ شَيْئًا مِنْهَا يُوشِكُ أَنْ يُوَاقِعَ الْحَرَامَ كَمَا أَنَّهُ مَنْ يَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى يُوشِكُ أَنْ يُوَاقِعَهُ أَلاَ وَإِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى أَلاَ وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ مَحَارِمُهُ »[4] تعبیر این روایت نیز مقداری با نقل های سابق متفاوت است. در این نقل «یرعی» وارد شده در حالی که صحیح «یرع» است زیرا من شرطیه است و جزم می دهد. ترمذی پس از نقل این حدیث،  سند دیگری را به نعمان بن بشیر نقل کرده و می نویسد: « نَحْوَهُ بِمَعْنَاهُ. قَالَ أَبُو عِيسَى هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ وَقَدْ رَوَاهُ غَيْرُ وَاحِدٍ عَنِ الشَّعْبِىِّ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِيرٍ» ظاهرا حسن به اعتبار متن بوده و صحیح به اعتبار سند می باشد. عامه تمام صحابی را توثیق می کنند و چون نعمان بن بشیر را صحابی پیامبر ص می دانند او را نیز ثقه می شمرند.

4/18 سنن نسائی: « عَنْ الشَّعْبِيِّ قَالَ سَمِعْتُ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَوَاللَّهِ لَا أَسْمَعُ بَعْدَهُ أَحَدًا يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ إِنَّ الْحَلَالَ بَيِّنٌ وَإِنَّ الْحَرَامَ بَيِّنٌ وَإِنَّ بَيْنَ ذَلِكَ أُمُورًا مُشْتَبِهَاتٍ وَرُبَّمَا قَالَ وَإِنَّ بَيْنَ ذَلِكَ أُمُورًا مُشْتَبِهَةً قَالَ وَسَأَضْرِبُ لَكُمْ فِي ذَلِكَ مَثَلًا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ حَمَى حِمًى وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مَا حَرَّمَ وَإِنَّهُ مَنْ يَرْتَعُ حَوْلَ الْحِمَى يُوشِكُ أَنْ يُخَالِطَ الْحِمَى وَرُبَّمَا قَالَ إِنَّهُ مَنْ يَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى يُوشِكُ أَنْ يُرْتِعَ فِيهِ وَإِنَّ مَنْ يُخَالِطُ الرِّيبَةَ يُوشِكُ أَنْ يَجْسُرَ»[5] این روایت در باب اجتناب الشبهات فی الکسب سنن نسائی وارد شده و در برخی از کتب عامه مانند صحیح بخاری نیز در بحث معاملات روایت ذکر شده است. در این نقل باز «یرعی» وجود دارد که صحیح آن «یرع» است. همین روایت در موضع دیگری از سنن نسائی[6] با مقداری تفاوت نقل شده است. در سنن الکبری بیهقی[7] نیز این متن با اختلاف بسیار کمی وارد شده و این ذیل در آن وجود دارد: « ولا أدري أشىء في هذا الحديث أم شيء قاله الشعبي» در این نقل وجود ادامه بعد از «ان حمی الله ما حرّم» در اصل روایت مورد تردید واقع شده و این احتمال داده شده است نتیجه گیری خود نعمان بن بشیر بوده است. به این معنا که در برخی از نقل های این ذیل وجود ندارد.

4/19 المعجم الاوسط للطبرانی: «عامر الشعبی قال سمعت النعمان بن بشير يقول سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم يقول الحلال بين والحرام بين وبين الحلال والحرام أمور مشتبهات لا يدري كثير من الناس أمن الحلال هي أم من الحرام هي يدعهن المرء يكون اشد استبراء لعرضه ودينه ومن يقع فيهن يوشك أن يقع في الحرام كمرتع إلى جانب الحمى يوشك أن يرتع في الحمى ألا وإن لكل ملك حمى وإن حمى الله محارمه»[8] در این نقل روایت در همین قطعه تمام می شود و باز هم مقداری تفاوت در این نقل نسبت به سایر نقل ها وجود دارد.

نقل دیگری که در جلسه گذشته بیان شد به خاطر وجود تفاوت جدی در آن، مجددا مرور می شود: « السَّرِيُّ بْنُ عَامِرٍ، قَالَ: صَعِدَ النُّعْمَانُ‏ بْنُ بَشِيرٍ عَلَى مِنْبَرِ الْكُوفَةِ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) يَقُولُ: إِنَّ لِكُلِّ مَلَكٍ حِمًى، وَ إِنَّ حِمَى اللَّهِ حَلَالُهُ وَ حَرَامُهُ وَ الْمُشْتَبِهَاتُ بَيْنَ ذَلِكَ، كَمَا لَوْ أَنَّ رَاعِياً رَعَى إِلَى جَانِبِ الْحِمَى لَمْ تَثْبُتْ غَنَمُهُ أَنْ تَقَعَ فِي وَسَطِهِ، فَدَعُوا الْمُشْتَبِهَاتِ»[9] در این تعبیر حلال بیّن، حرام بیّن وجود ندارد و مقداری با نقل های سابق متفاوت است و در این سند سرّی بن عامر از نعمان بن بشیر نقل روایت دارد و با اسناد سابق متفاوت است که عامر شعبی از نعمان بن بشیر نقل می کرد.

روایت نعمان بن بشیر در منابع دیگری از کتب عامه وارد شده که تنها آدرس منابع قدیمی تر بیان می گردد و از منابع متأخر یاد نمی شود. مصنّف ابن ابی شیبه کوفی؛ ج5، ص: 234، السنن الکبری للنسائی؛ ج3، ص:239 و ج4، ص:3 تمام این آدرس ها از معجم فقهی آقای کورانی است و این احتمال وجود دارد که این آدرس همان روایت نقل شده از سنن نسائی باشد البته در چاپ دیگر سنن نسائی. کتاب الاربعون للنسوی؛ ص: 82، المنتقی من السنن المسنده؛ ص: 82، صحیح ابن حبّان؛ ج 2، ص:497، المعجم الاوسط للطبرانی؛ ج 3، ص:59 و ج 7، ص:359، قواعد العراقیین؛ ص: 10، کتاب الاربعین الصغری للبیهقی؛ ص:100، کنز العمّال؛ ج 3، ص: 428 و 432، احکام القرآن جصّاص؛ ج 1، ص: 28.

در برخی از کتب، حدیث تثلیث شرح شده و مراد از آن تفسیر شده است که برخی از آنها کتب شروح حدیث، برخی کتب لغت، برخی کتب اصولی و برخی کتب تفسیر هستند و آدرس آنها این گونه است.

کتب شروح حدیث: شرح مسلم نووی؛ ج 11، ص: 28. عمده القاری ج 1، ص: 299، شرح سنن نسائی سیوطی؛ ج7، ص: 240، حاشیه سندی بر نسائی لابن عبد الهادی؛ ج 7، ص:242، تحفه الاحوذی؛ ج 14، ص: 331، عون المعبود؛ ج 9، ص: 127، جامع بیان العلم لابن عبد البر؛ ج2، ص: 57، امثال الحدیث؛ ص 15، شرح مسند ابی حنیفه؛  ص:534، فیض القدیر؛ ج3، ص: 563،

کتب لغت: مفردات راغب ماده بغی، مجازات نبوی سید رضی؛ ص:129

کتب تفسیر: المحرّر الوجیز؛ ج 1، ص: 400، تفسیر رازی؛ ج 7، ص: 179، تفسیر قرطبی؛ ج 2، ص: 58 و ج3،  ص: 359، تفسیر ثعالبی؛ ج 2، ص: 8، الفصول فی الاصول للجصّاص؛ ج 2، ص: 98،  الاحکام لابن حزم؛ ج 1، ص: 67 و ج 5، ص:659 و ج 6 ، ص: 749 به بعد و ج 7، ص: 1029.

حدیث تثلیث یکی از ده حدیث شاخص در کتب اهل سنت بیان شده و برخی آن را ربع دین و برخی آن را ثلب دین دانسته اند.

روایت عمار

تا بدین جا چهار حدیث از طایفه دوم احادیث تثلیث بیان شد. مقبوله عمر بن حنظله، خطبه حضرت امیر ع، روایت سلّام بن المستنیر و روایت نعمان بن بشیر.

پنجمین حدیث از این طایفه روایت عمار بن یاسر است که در مسند ابی یعلی موصلی نقل شده است: «عن عمار بن ياسر : أن رسول الله صلى الله عليه و سلم قال : إن الحلال بين والحرام بين وبينهما شبهات من توقاهن كن وقاء لدينه ومن يوقع فيهن يوشك أن يواقع الكبائر كالمرتع حول الحمى يوشك أن يواقعه لك ملك حمى»[10]

در المعجم الاوسط للطبرانی نیز از عمار نقل شده است: «عن عمار بن ياسر عن رسول الله قال : الحلال بين والحرام بين وبينهما مشتبهات فمن توقاهن كان أتقى لدينه وعرضه ومن واقعهن يوشك أن يواقع الكبائر كالمرتع إلى جانب الحمى يوشك أن يواقعه وإن لكل ملك حمى وحمى الله حدوده»[11] در نقل مسند ابی یعلی شبهات بود و در این نقل مشتبهات است. طبرانی بعد از نقل حدیث می نویسد: «لا يروى عن عمار إلا بهذا الإسناد»

حدیث ابن عمر

ششمین حدیث از روایت طایفه دوم حدیث تثلیث، روایت منقول از ابن عمر است. در المعجم الاوسط للطبرانی نقل می کند: «عن بن عمر قال قال رسول الله صلى الله عليه و سلم ( الحلال بين والحرام بين وبينهما شبهات فمن اتقاها كان انزه لدينه وعرضه ومن وقع في الشبهات أوشك أن يقع في الحرام كالمرتع حول الحمى يوشك أن يواقع الحمى وهو لا يشعر»

در المعجم الصغیر طبرانی روایت این گونه وارد شده است: « عن ابن عمر عن النبي صلى الله عليه وسلم قال : « الحلال بين ، والحرام بين ، فدع ما يريبك إلى ما لا يريبك »[12] در کنز العمّال[13] نیز این نقل با رمز «طص» نقل شده که ظاهرا مخفّف طبرانی صغیر است.

روایت ابن عباس

هفتمین نقل از طایفه دوم حدیث تثلیث، روایت ابن عباس است. در المعجم الکبیر طبرانی این گونه نقل شده است: «عن ابن عباس : أن رسول الله قال : الحلال بين والحرام بين وبين ذلك شبهات فمن أوقع بهن فهو قمن أن يأثم ومن اجتنبهن فهو أوفر لدينه كمرتع إلى جنب حمى أو شك أن يقع فيه ولكل ملك حمى وحمى الله الحرام»[14] در کنز العمّال از «طب» که ظاهرا مراد همین معجم الکبیر طبرانی است، این حدیث با این متن نقل شده است: «الحلال بين، والحرام بين، وبين ذلك مشتبهات، فمن رتع فيهن قمن1 أن يأثم، ومن اجتنبهن فهو أرفق بدينه، كالمرتع إلى جانب حمى، ومن أرتع إلى جانب حمى يوشك أن يقع فيه، ولكل ملك حمى، وحمى الله في الأرض الحرام . "طب" وابن عساكر عن ابن عباس»[15]

روایت عمر بن الخطاب

هشتمین نقل روایتی است که از عمر بن الخطاب نقل شده است. در کنز العمّال این گونه نقل کرده است: «عن عمر بن الخطاب قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: "إن الله أنزل كتابا وافترض فرائض فلا تنقصوها، وحد حدودا فلا تغيروها، وحرم محارم فلا تقربوها، وسكت عن أشياء لم يسكت نسيانا كانت رحمة من الله فاقبلوها. إن أصحاب الرأي أعداء السنن تفلتت منهم أن يعوها وأعيتهم أن يحفظوها، وسلبوا أن يقولوا لا نعلم فعارضوا السنن برأيهم، فإياكم وإياهم فإن الحلال بين والحرام بين كالمرتع حول الحمى أوشك أن يواقعه، ألا وإن لكل ملك حمى وحمى الله في أرضه محارمه"»[16] این نقل به شباهت به خطبه حضرت امیر ع که در فقیه به صورت مرسل وارد شده و در تیسیر المطالب به صورت مسند نقل شده، نیست و برخی از تعبیرات این روایت نیز مشابه روایت سلّام بن المستنیر است و به یک معنا جامع بین دو تعبیر است. «تفلتت» در این نقل به این معناست که نتوانستند سنّت را حفظ کنند. در ادامه بیان شده که قدرت «نه» گفتن نیز از آنها سلب شده است. از تعبیر « فعارضوا السنن برأيهم» دقیقا معنا بیّن بودن حلال و حرام تبیین شده است که حلال و حرام بیّن به معنای روشن برای مردم نیست بلکه به معنای بیان شدن به صورت مشخص است و هر کس آن را نمی دانست باید به کتاب و سنت رجوع کند و حق ندارد با رأی خود آن را تحصیل کند. این نقل مؤید معنایی است که برای بیّن بیان کردیم که بیّن به معنای روشن برای همه نیست بلکه به معنای بیان در جایگاه خویش است. در ذیل این روایت وارد شده است: « (نصر) وفيه أيوب بن سويد ضعيف.» برای بنده روشن نیست (نصر) مخفف چه کتابی است.

معنای شبهات و مشتبهات

در جلسه آینده درباره معنای حدیث سخن خواهیم گفت. در این جلسه تنها نکته ای را درباره معنای شبهات، مشتبهات و مانند آن بیان می کنیم.

 در برخی از کتب، شبهات به معنای مکروهات معنا شده و شبیه معنایی است که شهید صدر برای آن ارائه داده است. به این معنا که شبهات یعنی شبیه الحرام و مکروه شبیه الحرام است. در برخی دیگر از کتب، شبهات به گناهان صغیره تفسیر شده و حرام به گناهان کبیره معنا شده است. سید رضی در المجازات النبویه شبهات را این گونه معنا کرده است: «وقوله عليه الصلاة والسلام: فمن أرتع حول الحمى كان قمنا أن يرتع فيه، يريد به التحذير من الالمام بشئ من صغائر الذنوب لئلا يكون ذلك مجرئا على الوقوع في كبائرها والتهوك في معاظمها.»[17]

در «یوشک ان یرتع فیه» دو معنا محتمل است. امکان دارد به معنای این باشد که کسی که مشتبهات را انجام می دهد، خود به خود و از روی غفلت وارد غرقگاه های حرام می شود و امکان دارد به معنای این باشد که کسی که مشتبهات را انجام می دهد گاه هوس کرده و با آگاهی وارد غرقگاه های حرام می شود. این دو احتمال مؤثر بوده و در تمسک به روایت دخالت دارد.

مرحوم سید رضی پس از بیان این معنا می نویسد: « وهذه من أحسن العبارات عن هذا المعنى وهذا الغرض نحاه  عمر بن عبد العزيز بقوله: دع بينك وبين الحرام جزءا من الحلال، فإنك إن استوفيت الحلال كله تاقت نفسك إلى الحرام» تاقت به معنای اشتاقت است و عبارت ایشان به این معناست که هر کس تمام حلال ها را انجام دهد، نمی تواند در مقابل حرام مقاومت کند. ایشان از عبارت عمر بن عبد العزیز در معنایی که خود ارائه داده است، استفاده می کند و مراد ایشان این است که هر کس گناهان صغیره را ترک نکند توانایی ترک گناهان کبیره را ندارد و انسان باید با ترک گناهان صغیره نفس خویش را قوی کند تا قدرت استقامت در مقابل گناهان کبیره را داشته باشد.

مراد از وقوع در حرام

نکته دیگری که تنها به آن اشاره می شود و در جلسه آینده بیشتر درباره آن سخن خواهیم گفت، مراد از وقوع در حرام در اثر چریدن در زمین شبهات است. این معنا محتمل است که با چریدن در زمین شبهات، به حرام واقعی مبتلا شوید و این معنا نیز احتمال دارد که با چریدن در شبهات به حرام بیّن مبتلا شوید. در برخی از تعابیر «مجرئا» یا «لما استبان اترک» وارد شده که معنای دوم را تقویت می کند و در حقیقت دیگر روایت نمی تواند ارتباطی به احتیاط در شبهات بدویه داشته باشد بلکه مطابق این احتمال، روایت در مقام بیان این است که با ارتکاب مشتبهات نفس انسان جری شده و به خود جرئت ارتکاب حرام های معلوم و روشن را می دهد.

بحث در لزوم احتیاط در شبهات بدویه آن است که مجرّد احتمال موجب تنجیز احتمال و حرمت فعلی حرام واقعی است یا این که مجرّد احتمال موجب تنجیز نیست؟ البته بحث دیگری نیز که ارتباط به احتیاط ندارد وجود دارد و آن این است که یکی از واجبات نفسی اجتناب از مشتبهات است و این با بحث تنجیز احتمال و احتیاط متفاوت است. در بحث اول محتمل الحرام حرام ظاهری است و در بحث دوم حرام واقعی خواهد بود.

با این بیان روشن شد که تعابیر مختلف نقل شده از روایت در معنای روایت تأثیر گذار است. در جلسه آینده بیشتر در این باره سخن خواهیم گفت. 

---

[1] سنن ابن ماجه؛ ج2،ص: 1318
[2] سنن ابی داود؛ ج2، ص:108
[3] سنن ابی داود؛ ج2، ص:108
[4] سنن الترمذی؛ ج2، ص:340
[5] سنن النسائی؛ ج7، ص:241
[6] سنن النسائی؛ ج8، ص: 327
 عن عامر الشعبی عن النعمان بن بشير قال سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم ولا والله لا أسمع أحدا بعده يقول سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم يقول : إن الحلال بين وإن الحرام بين وإن بين ذلك مشتبهات وربما قال أمور مشتبهة وسأضرب لكم في ذلك مثلا إن الله حمى حمى وإن حمى الله ما حرم وانه من يرع حول الحمى يوشك أن يخالط الحمى قال وربما قال أوشك أن يرتع وإنه من يخالط الريبة يوشك أن يجسر قال ولا أدري أشىء في هذا الحديث أم شيء قاله الشعبي
[7] سنن الکبری بیهقی؛ ج5، ص:334
عن الشعبي قال سمعت النعمان بن بشير يقول سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم : يقول الحلال بين والحرام بين وبينهما مشتبهات لا يعلمها كثير من الناس فمن اتقى الشبهات استبرأ لعرضه ودينه ومن وقع في الشبهات وقع في الحرام كالراعي يرعى حول الحمى يوشك أن يواقعه ثم ان لكل ملك حمى ألا وإن حمى الله محارمه ألا إن في الجسد مضغة إذا صلحت صلح الجسد كله وان فسدت فسد الجسد كله ألا وهي القلب
[8] المعجم الاوسط للطبرانی؛ ج2، ص: 373
[9] الأمالي (للطوسي) ؛ النص ؛ ص381 مجلس 13، ح 818
[10] مسند ابی یعلی الموصلی؛ ج 3، ص:213
[11] المجم الاوسط للطبرانی؛ ج2، ص: 204
[12] المعجم الصغیر للطبرانی؛ ج 1، ص:35
[13] کنز العمال؛ ج 3، ص: 428 الحلال بين، والحرام بين، فدع ما يريبك إلى ما لا يريبك. "طص" عن عمر.
[14] المعجم الکبیر للطبرانی؛ ج 10، ص: 333
[15] کنز العمال؛ ج 3، ص:434
[16] کنز العمّال؛ ج 1، ص:373
[17] المجازات النبویه؛ ص: 129