تبیین مسلک قرن اکید در تحلیل حقیقت وضع

[مسعود عطار منش]

مرحوم شهید صدر در تحلیل حقیقت وضع می فرماید:
یک سری قوانین تکوینی وجود دارد که انسان به این قوانین آگاهی پیدا کرده و از آن برای وضع الفاظ استفاده کرده است:

1-    یکی از قوانین تکوینی مزبور آن است که اگر پدیده­ ای را مشاهده کنید، تصور آن پدیده در ذهن شما شکل می­گیرد؛ به طور مثال وقتی شیر را می­بینید تصورش در ذهن شما شکل می­گیرد.

2-    قانون دوم این است که اگر چیزی شبیه آن معنا باشد، تصور شیء مشابه، منشأ تصور معنای مورد نظر می­شود؛ به طور مثال وقتی بجای شیر واقعی، عکس شیر را می­بینید به دلیل مشابهت عکس شیر، با شیر واقعی، تصور اولی منشأ تصور دومی می­شود.

3-    قانون سوم این است که گاهی یک شیء با معنا، ارتباط و اقتران اکید و یک نوع رفاقت صمیمی دارد؛ این اقتران و ارتباط اکید باعث می­شود تصور پدیده مرتبط، منشأ تصور پدیدۀ مورد نظر می شود.

در اینجا تذکر این نکته مناسب است که اصل این بحثی که شهید صدر مطرح نموده، الهام­ گرفته از یک بحث جانورشناسی است که توسط پاولوف مطرح شده است. البته آقای حائری در حاشیه بحثی را مطرح نموده­ اند که قصد دارند تفاوت بین بحث پاولوف و بحث مرحوم شهید صدر را تبیین کنند[2]؛ اما بر اساس تقریر آقای هاشمی دیدگاه شهید صدر همان دیدگاه پاولوف است. پاولوف یک جانورشناس است که یک آزمایش معروف داشته است. آزمایش مزبور به این شکل است که پاولوف یک سگ داشته و همیشه پیش از این که به این سگ غذا بدهد زنگی را به صدا در می­آورده است. او یک مدّت این کار را ادامه می­دهد، تا این که روال را تغییر داده و زنگ را به صدا در می­ آورد اما به سگ غذا نمی­دهد. پس از این کار متوجه می­شود همان آثار همیشگی دیده شدن غذا توسط حیوان _همچون ترشّح بزاق دهان_ با شنیده شدن صدای زنگ در حیوان نمایان می­شود. این آزمایش او را به این نتیجه رساند که با شنیده شدن صدای زنگ، تصویر غذا در ذهن سگ ایجاد می­شود و آنچه منشأ تحریک اعصاب سگ شده و بزاق دهانش را جاری می­کند صورت غذا در ذهن سگ است. نکته ­ای که شهید صدر می­خواهد مطرح کند همین است که گاهی دو شیء با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ دارند و این ارتباط سبب می­شود تصور یکی از این­ها تصور دیگری را به دنبال داشته باشد همچنانکه ارتباط تنگاتنگی که بین صدای زنگ و غذا در اثر تکرر اقتران این دو ایجاد شده بود، منشأ شد صدای زنگ، آثار دیدن غذا را در سگ نمایان کند. تکرر اقتران صدای زنگ با غذا منشأ ارتباط این دو با یکدیگر شده و باعث می­شود شنیدن صدای زنگ تصور غذا را در ذهن سگ ایجاد کند و آثار تصور غذا در سگ ایجاد شود.

فرمایش شهید صدر یا عیناً با این دیدگاه یکی است یا الهام­ گرفته از آن است که در زبان فارسی از آن به شرطی شدن تعبیر می­شود. وقتی دو پدیده با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ پیدا می­کنند گفته می­شود انسان نسبت به این پدیده­ ها شرطی شده است یعنی با تصور یک پدیده، پدیدۀ دیگر نیز تصور می­شود؛ به عبارت دیگر بین این دو پدیده یک قضیۀ شرطیه شکل گرفته است مبنی بر این که «إذا تصورت هذه الفضیة تصورت الأخری». در واقع بر اساس فرمایش مرحوم آقای صدر، بین لفظ و معنا قَرنِ اکید ایجاد می­شود به طوری که احساس لفظ، احساس معنا را به دنبال می­آورد.

[1] بحوث في علم الأصول، ج‏1، ص: 81
[2] حاشیۀ مباحث الاصول چ1 ق1 ص101
[3] مباحث الاصول چ1 ق1 ص101
درس خارج اصول جلسه 3 مورخ 5مهر1402