تبعیت از امام زمان علیه السلام در عصر غیبت

[سید محمد صادق رضوی]

بسم الله الرحمن الرحیم

می دانیم که «امامت»، بر اساس ریشه‌ی لغوی آن، در اصطلاح اعتقادی نیز بیانگر پیشوایی عمومی جامعه است، که تمام عرصه‌های دنیوی و اخروی انسان، اعمّ از مذهبی، اجتماعی، سیاسی و... را شامل می‌شود. از وجوه احتیاج به امام، همینست که امّت بدون راهنمایی و مدیریت پیشوای معصوم نمی تواند مسیر خود را پیدا کرده و جامعه دچار بی‌نظمی خواهد شد. این وجه را هم در روایات (ابن بابویه، 1378، 2/101) و هم در سخن متکلّمین امامی (طوسی،1382، 1/70؛ شریف مرتضی، 1411، 409) می‌توان یافت.
بنابراین تردیدی نیست که هر شیعه و مأمومِ یک امام، باید در تمام حرکات اجتماعی و سیاسی تنها چشم به گفتار و رفتار امام زمانِ خود بدوزد و از او تبعیّت نموده و قدمی پیش و پس نرود. این اصل روشن که از معنای خود امامت هم هویداست، به صورت خاصّ هم در روایات فراوانی مورد تأکید واقع شده؛ از جمله در روایت مستفیضی از امیر المؤمنین علیه السلام چنین وارد شده است:
وَ لَقَدْ عَلِمَ الْمُسْتَحْفَظُونَ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ ص أَنَّهُ قَالَ إِنِّي وَ أَهْلَ بَيْتِي مُطَهَّرُونَ فَلَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا- وَ لَا تَتَخَلَّفُوا عَنْهُمْ فَتَزِلُّوا- وَ لَا تُخَالِفُوهُمْ فَتَجْهَلُوا. (نمونه: تفسیر قمی، 1404، 1/ 4؛ غیبت نعمانی، 1397، 44)
به درستی که اصحاب فهمیده‌ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌دانند که ایشان فرمود: من و خاندانم پاکیزه گشته ایم، پس از آنان پیشی نگیرید که گمراه شوید، و از آنان پس نیفتید که لغزش یابید، و با آنان مخالفت نکنید که به جهالت می‌رسید.
البتّه باید توجّه داشت که بر اساس آیه‌ی شریفه‌ی {وَلِكُلِّ قَوْمٍ هاد}(الرعد/17) و روایاتی که در تفسیر آن و در موارد دیگر رسیده، هر امامی به صورت خاصّ هدایتگر زمان خود بوده و مردم هر دوره باید پیرو عملکرد فعلی امام زمان خود باشند که ممکنست با روش آینده یا گذشته‌ی آن امام، یا امام بعدی و قبلی متفاوت باشد.به تعبیر روایت صحیحی از امام باقر علیه السلام:
إِنَّمَا شِيعَتُنَا مَنْ تَابَعَنَا وَ لَمْ يُخَالِفْنَا، وَ مَنْ إِذَا خِفْنَا خَافَ‏، وَ إِذَا أَمِنَّا أَمِنَ، فَأُوَلئِكَ شِيعَتُنَا.(قرب الاسناد، 350)
شیعیان ما تنها کسانی اند که پیرو ما بوده و با ما مخالفت نکنند، کسانی که وقتی ما در خوف باشیم او هم در خوف بوده و وقتی در امنیت هستیم او هم ایمن باشد.
این قاعده‌ی کلّی، به خصوص در زمینه‌ی حرکات اجتماعی خود را نشان می‌دهد. بنابر توضیحات گذشته روشن می‌شود که مثلاً در زمان امام حسین علیه السلام بر تمام شیعیان لازم بود همراه ایشان در کربلا حاضر شوند؛ و در زمان صلح امام حسن علیه السلام هیچ کس حقّ جهاد نداشت؛ و این پیشوایی مطلق و لزوم تبعیّت، به صورت مستمر در تمامی ائمه علیهم السلام نسبت به شیعیان عصر خود جاریست.

[سید محمد صادق رضوی]

پس در هر زمان برای تشخیص وظیفه، باید چشم به فرمان امام بود؛ اوست که تشخیص می‌دهد با چه افرادی باید مقابله شده و در چه شرایطی باید سکوت کرد.اینجاست که نقش پررنگ اصل لزوم تبعیّت دانسته می‌شود.بر اساس روایاتی که در بخش‌های بعدی ذکر شده، برای حرکت جهادی، باید به امامان اهل بیت علیهم السلام نگاه کرد، و تا زمانی که آنان جنبشی نداشته اند باید آرام گرفت، و هرگاه قیام نمودند در محضرشان شمشیر زد.
در خطبه‌ای از ایشان نقل شده که در ضمن بیان حوادث آینده می‌فرمایند:
و يبقى طغام جاهلية ليس فيها منار هدى و لا علم يرى نحن أهل البيت منها بمنجاة و لسنا فيها بدعاة
قال فما أصنع في ذلك الزمان يا أمير المؤمنين؟
 قال ع انظروا أهل بيت نبيكم فإن لبدوا [فالبدوا] و إن استنصروكم فانصروهم تنصروا و تعذروا فإنهم لن يخرجوكم من هدى و لن يدعوكم إلى ردى و لا تسبقوهم بالتقدم فيصرعكم البلاء و تشمت بكم الأعداء.
زمانی می‌رسد که...هیچ نشان هدایت و راهنمایی پیدا نیست، ما اهل بیت در آن نجات دهنده هستیم، ولی دعوت کننده نیستیم.
فردی پرسید: پس در آن زمان چه کنم؟ فرمود: به اهل بیت پیامبرتان (صلوات الله علیهم اجمعین ) بنگرید، اگر ساکن و متوقّف بودند شما نیز توقّف کنید، و اگر از شما يارى خواستند ايشان را يارى كنيد تا يارى شويد، چرا كه آنان، شما را از هدايت بيرون نمى‏كنند و به هلاكت دعوت نمى‏كنند. با تندروى از ايشان سبقت نجوئيد كه بلا شما را بر زمين زند و دشمنان به شما شماتت كنند.(کتاب سلیم 2/715)
منبع این نقل، کتاب سلیم بن قیس، بر اساس برخی پژوهش‌ها از مصادر اولیه و معتبر در سده اول هجریست؛ علاوه بر این با اختلاف اندکی در کتاب الغارات با سند معتبر  و همچنین نهج البلاغه و شرح الأخبار ذکر شده است(ثقفی، 1410، 1/9؛ سید رضی، 1414، 143؛ ابن حیون، 1409، 2/288). در ادامه‌ی نقل سلیم بن قیس، مجدّداً این سفارش به این صورت تکرار می‌شود:
وَ كُونُوا أَحْلَاسَ الْبُيُوتِ، وَ لَا تَكُونُوا عُجُلًا بُذُرا.
پلاس خانه هایتان باشید، و عجول و فاش کننده نباشید.
اگر چه در این نقل‌ها -به غیر از نهج البلاغه- ابتدا از حکومت بنی امیّه خبر داده شده، امّا در ادامه و در جواب سؤال از حوادث بعدی، امیر المؤمنین علیه السلام بلافاصله به امر ظهور اشاره می‌نمایند که نشان می‌دهد مقصود، بیان تسلّط سلاطین جائر تا زمان ظهور بوده و بنی امیّه از جهت نزدیکتر بودن زمان و به عنوان نمونه ذکر شده‌اند.پس وقتی فرد در مورد «وظیفه در آن زمان» می‌پرسد، جواب امام علیه السلام دستور العملی کلّی خواهد بود که شامل تمامی این دوران‌ها میشود. همان طور که پیشتر نیز اشاره رفت، قاعده‌ی اساسی تبعیّت از امام در این کلام امیر المؤمنین علیه السلام به روشنی مورد عنایت قرار گرفته و به عنوان معیاری برای حرکتهای سیاسی شمرده شده است.
البته صبر و انتظار، خود عملی بزرگ بوده و از بالاترین گونه‌های جهادست؛ چنان که در کلام دیگری از امیر المؤمنین علیه السلام در این موضوع چنین رسیده است:
الْزَمُوا الْأَرْضَ‏ وَ اصْبِرُوا عَلَى الْبَلَاءِ وَ لَا تُحَرِّكُوا بِأَيْدِيكُمْ وَ سُيُوفِكُمْ فِي هَوَى أَلْسِنَتِكُمْ وَ لَا تَسْتَعْجِلُوا بِمَا لَمْ‏ يُعَجِّلْهُ اللَّهُ لَكُمْ،‏ فَإِنَّهُ مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ عَلَى فِرَاشِهِ وَ هُوَ عَلَى مَعْرِفَةِ حَقِّ رَبِّهِ وَ حَقِّ رَسُولِهِ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ مَاتَ شَهِيداً وَ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ‏ وَ اسْتَوْجَبَ ثَوَابَ مَا نَوَى مِنْ صَالِحِ عَمَلِهِ وَ قَامَتِ النِّيَّةُ مَقَامَ إِصْلَاتِهِ‏ لِسَيْفِهِ فَإِنَّ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ مُدَّةً وَ أَجَلا.(سیّد رضی، 1414، 282)
ملازم زمین باشید و بر بلا صبر کنید، و دستان و شمشیر خود را به تبع میل زبان خود حرکت ندهید، و بر آنچه خداوند برایتان پیش نیاورده عجله نکنید؛ چه این که هر یک از شما که در بستر خود -با معرفت حقّ خداوند و پیامبر و اهل بیتش (صلوات الله علیهم اجمعین)- بمیرد، به شهادت درگذشته و اجرش با خداست، و مستحقّ ثواب آن نیّت خیری که نموده خواهد بود، و نیّتش به منزله‌ی شمشیر کشیدن است، زیرا هر چیزی مدّت و نهایتی دارد.
ابن میثم بحرانی در شرح عبارت گوشزد می‌کند که با توجّه به سیاق سخن، این سفارش برای شیعیان پس از ایشان بیان شده و امام علیه السلام از آنان می‌خواهد که صبر پیشه کنند و تا زمان قیام امام حقّ (علیه السلام) از جهاد با ظالمین خودداری کنند، چه اینکه این حرکات تنها با اشاره‌ی امام وقت جائز است.(شرح ابن میثم 4/220)

[مخبریان]

نسبت به کبرایی که نوشته‌اید (تبعیت از دستورات امام زمان علیه السلام در عصر غیبت) شیعه‌ای مخالف شما نیست، بحث در صغراست.

در روایات آمده است که امر ظهور منجی قرار بوده در زمان امام کاظم ع واقع شود اما به دلیل اموری در این امر بداء حاصل شده و ظهور منجی از اهل بیت عقب افتاده است؛  از جمله:

700 حَدَّثَنِي خَلَفُ بْنُ حَمَّادٍ، قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو سَعِيدٍ، قَالَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي طَلْحَةَ، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ، قَالَ:، قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا (ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّهُ وَ اللَّهِ مَا يَلِجُ‏ فِي صَدْرِي مِنْ أَمْرِكَ شَيْ‏ءٌ إِلَّا حَدِيثاً سَمِعْتُهُ مِنْ ذَرِيحٍ يَرْوِيهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)، قَالَ لِي وَ مَا هُوَ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ سَابِعُنَا قَائِمُنَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ، قَالَ صَدَقْتَ وَ صَدَقَ ذَرِيحٌ وَ صَدَقَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع)، فَازْدَدْتُ وَ اللَّهِ شَكّاً، ثُمَّ قَالَ يَا دَاوُدَ بْنَ أَبِي خَالِدٍ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنَّ مُوسَى، قَالَ لِلْعَالِمِ‏ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً مَا سَأَلَهُ عَنْ شَيْ‏ءٍ، وَ كَذَلِكَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع) لَوْ لَا أَنْ قَالَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَكَانَ كَمَا قَالَ، قَالَ، فَقَطَعْتُ عَلَيْهِ.

رجال الكشي، ص 374

با توجه به این روایات و این که خودتان فرمودید در برخی از آن روایات -مخصوصاً روایات صادر از امیرالمؤمنین ع-، درباره‌ی حکومت بنی امیه سخن گفته شده، چطور می‌توان این احتمال را دفع کرد که این روایات ناظر به قیامی بوده‌اند که قرار بوده در زمان امام کاظم ع واقع شود؟

به راستی چرا روایات رایات و نهی از قیام و خانه‌نشینی در روایات امام باقر و صادق ع متراکم است و از ائمه متأخر در این باره روایت خاصی صادر نشده است با این که ایشان به عصر غیبت نزدیک‌تر بوده‌اند؟!

[سید محمد صادق رضوی]

این که از واضحات تاریخ حدیث هست که کلا احادیث ما از صادقین علیهما السلام متراکم تر از دیگر ائمه علیهم السلام هست و علتش هم روشنه.
اگر قرار باشد به این روش عمل کنیم، لازمه بگیم بیشتر احکام مربوط به یک زمان خاصی بودند و برای ما نیست!
این که فرضا در قائمیت بدا شده باشد (که با اخبار آحاد هم قابل اثبات نبوده و خلاف ظاهر برخی روایات دیگرست)، ربطی به وظیفه ی کلی شیعیان ندارد.
قاعده ی کلی این هست که تا قائم ما قیام نکرده شما قیام نکنید، حال فرضا در مصداق قائم بدا شود، قاعده زیر سؤال نرفته
بلکه اصلا امکان تخصیص این قاعده نیست، زیرا یک زیربنای اعتقادی دارد.
از همه اینها گذشته از امام رضا علیه السلام هم روایتی داریم که این مضمون را تأیید فرمودند:

 عن الحسين بن خالد، قال: قلت لأبي الحسن الرضا (عليه السلام): إن عبد الله بن بكير كان يروي حديثا و يتأوله، و أنا أحب أن أعرضه عليك.
فقال: ما ذلك الحديث قلت: قال ابن بكير: حدثني عبيد بن زرارة، قال: كنت عند أبي عبد الله (عليه السلام) أيام خروج محمد بن عبد الله بن الحسن، إذ دخل عليه رجل من أصحابنا، فقال له:
جعلت فداك، إن محمد بن عبد الله قد خرج، و أجابه الناس، فما تقول في الخروج معه فقال أبو عبد الله (عليه السلام): اسكن ما سكنت السماء و الأرض. فقال عبد الله بن بكير: فإذا كان الأمر هكذا، و لم يكن خروج ما سكنت السماء و الأرض، فما من قائم و لا من خروج.
فقال أبو الحسن (عليه السلام): صدق أبو عبد الله (عليه السلام)، و ليس الأمر على ما تأوله ابن بكير، إنما قال أبو عبد الله (عليه السلام) اسكنوا ما سكنت السماء من النداء، و الأرض من الخسف بالجيش. (امالی طوسی/۴۱۲)

[مخبریان]

اگر در عرایض بنده دقت بفرمایید می‌بینید که لازم نیست بگیم بیشتر احکام مربوط به یک زمان خاصی بودند و برای ما نیست!

تمام سخن سر اثبات آن قاعده‌ای است که شما مدعی آن هستید: آن قاعده مبتنی بر ادله‌ای است که ما یصلح للقرینیت دارند و اطلاق آنها را نمی‌توان ثابت کرد. وقتی اطلاقی نداشته باشند، قاعده‌ای در کار نیست. این مطلب را سابقاً در ذیل روایاتی که در مورد احادیث رایات مطرح کردید، عرض کردیم و پاسخی نفرمودید، حالا همان مطالب را در یک صفحه‌ی دیگر ذکر می‌کنید و باز هم اشکالی که مطرح شده بود را پاسخی نداده‌اید.

اما در مورد روایت حسین بن خالد -علاوه بر این که روایت مذکور خود مؤید کلام حقیر است که امام رضا ع در این باره چیزی نفرمودند و صرفاً به سؤالی درباره‌ی روایت امام صادق ع پاسخ دادند- لطفاً دلالت روایت را توضیح دهید تا ببینیم چطور بر مدعای شما دلالت دارد؟ بفرمایید امام رضا ع چه چیزی را در کلام امام صادق ع رد و چه چیزی را ثابت کردند؟

[سید محمد صادق رضوی]

اول گفتید این اصل تبعیت را هر شیعه ای قبول دارد، حال باز می گویید اصل قاعده مورد مناقشه است!!

بنده مبانی اعتقادی شما را خبر ندارم، بحث ما مبتنی بر اساس اصیل شیعه است که ائمه علیهم السلام را رهبر و رئیس جمیع شئون سیاسی و اجتماعی می دانند.
طبعا مسأله ی قیام از مصادیق بارز این موارد بوده و لازمست تحت لوای آنان صورت پذیرد، همچنان  که در روایات مختلف از جمله روایت سلیم تصریح شده

[مخبریان]

کبرای مورد بحث، تبعیت از دستورات امام زمان علیه السلام در عصر غیبت است که مورد اتفاق است.


مراد از قاعده، عبارت حضرتعالی است: قاعده ی کلی این هست که تا قائم ما قیام نکرده شما قیام نکنید
تمام سخن این است که کسانی که برای برقراری حکومت اسلامی تلاش می‌کنند، آن را وظیفه‌ی شرعی می‌دانند و شما هم وظیفه‌ی شرعی را عدم تشکیل حکومت اسلامی می‌دانید. اگر ثابت بفرمایید حضرات چنین خواسته‌ای (عدم تشکیل) به نحو مطلق داشته‌اند، با آن کبرا با شما همراه می‌شویم. 


به جای تسرع در پاسخ، کمی در مطالب دقت بفرمایید و دو سؤالی که از شما در مطلب قبل مطرح شد را پاسخ بفرمایید.

ان شاء الله پس از پاسخ به آن دو سؤال، بحث را به طور علمی ادامه خواهیم داد.