راهی برای اجرای استصحاب در شبهات مفهومیه

[محمد رضایی]

در علم اصول بحث شده که در شبهات مفهومیّه(مثل غروب شمس؛ که نمی دانیم غروب عبارت است از استتار قرص یا ذهاب حمره مشرقیّه؟) آیا مجالی برای استصحاب وجود دارد یا خیر؟! مشهور استصحاب را در شبهات مفهومیّه جاری نمی دانند. یعنی نمی توان گفت "غروب شمس قبلا اتفاق نیفتاده بود و الآن نیز عدم غروب را استصحاب می کنیم"! چرا که استصحاب در فرضی مجال دارد که شک در واقع داشته باشیم. مثل اینکه قبلا وضوء داشته باشیم و شک کنیم که هنوز هم باقی مانده یا از بین رفته است؟ استصحاب در این فروض(که نسبت به خارج جاهلیم) جاری است. اما در شبهات مفهومیه، خارج برای ما معلوم است؛ به عنوان مثال استتار قرص قطعا اتفاق افتاده و ذهاب حمره هم قطعا اتفاق نیفتاده است. بنابراین شکی در خارج نداریم. آنچه که برای ما مشکوک است صدق مفهوم "غروب الشمس" است؛ نمی دانیم مفهوم "غروب الشمس" وسیع است که شامل زمان بین استتار قرص و زوال حمره مشرقیه هم باشد یا خیر! و وسعتِ مفهوم حالت سابقه ندارد. آنچه که حالت سابقه دارد، شک در بقاء آن نداریم!
البته به عقیده ما بعید نیست استصحاب در شبهات مفهومیه هم جاری باشد؛ به این بیان که همان چیزی که موضوع حکم بود(هرچه که بوده)، شک داریم که بما هو موضوع موضوعیّتش باقی است یا خیر؟ استصحاب، حکم به بقاء موضوعیّت آن می کند.

برگرفته از درس خارج فقه استاد گنجی، سال تحصیلی 1401-1400

[محمد رضایی]

استصحاب در شبهات موضوعیه(مانند طهارت هذا المائع) را که همه جاری می دانند.

استصحاب در شبهات مفهومیه(استصحاب غروب الشمس) را اکثرا جاری نمی دانند.

استصحاب در احکام(استصحاب بقای نجاست آب متغیر، بعد از زوال تغیر آن) را قلیلا جاری نمی دانند.

از آنجایی که شبهه مفهومیه نوعی شبهه حکمیه حساب می شود، کسانی که استصحاب را در شبهه حکمیه جاری نمی دانند، قطعا در شبهات مفهومیه هم جاری نمی دانند ولی کسانی که استصحاب را در شبهات حکمیه جاری می دانند، ممکن است در شبهات مفهومیه، استصحاب را جاری ندانند(به خاطر عدم حالت سابقه که در پست بالا توضیح داده شد).