اشکال به قاعده میرزائیه

[علی آمنی]

قاعده میرزائیه: مرحوم نائینی در مساله 11 عروه در بحث آب راکد بلا ماده(العروة الوثقى (المحشى)؛ ج‌1، ص: 85؛ (مسألة 11): إذا كان هناك ماءان: أحدهما كر، و الآخر قليل ؛ ج‌1، ص : 85)، تمسک به عام کرده است که این استدلال ایشان معروف به قاعده میرزائیه است. ایشان می گوید اگر عام، حکم الزامی و مخصِّص، عنوان وجودی باشد، تمسک به عام درست است. در ما نحن فیه، عام این است: کل مائع لاقی النجس فهو المتنجس، اثر الزامی و حرمت شرب دارد. مخصص هم وجودی است: کریت و ذات ماده. لذا مرحوم نائینی به دلیل اجراء این قاعده، فتوا به نجاست داده و نوبت به اصل نمی رسد.
شبهه مصداقیه با شبهه مفهومیه به طور کلی فرق دارد. در شبهه مفهومیه مراد جدی مولی معلوم نیست و منشأ این شبهه و رافع آن خود شارع است. چون مراد جدی مولی را نمی دانید، مراد استعمالی و ظهور مهم است لذا اگر مخصص متصل بود، چون ظهور از اول ضیق است نمی توان به عام عمل کرد اما اگر مخصص منفصل بود، چون ظهور عام منعقد شده، اگر علم اجمالی مانع نباشد می توان به عام تمسک کرد.

در ما نحن فیه اگر در مفهوم کر شک داشتیم مثلا آبی داشتیم به اندازه سه و یک چهارم وجب در سه و یک چهارم وجب در سه و یک چهارم وجب بود و شک ما بین 3*3*3 و 5/3*5/3*5/3 بود یعنی مراد جدی مولی از کر را نمی دانستیم. در اینجا می توانستیم بگوییم که اگر مخصِّص (استثناء آب کر از ادله انفعال)، منفصل باشد ظهور تنجیس شامل این آب مشکوک شده و مخصص منفصل به ظهور ضربه نزده است پس اگر علم اجمالی مانع می شد (مثل متباینین)، تمسک به عام صحیح نیست اما اگر به هر طریقی علم اجمالی برطرف می شد (مثلاً منحل می شد مانند اقل و اکثر)، تمسک به عام صحیح بود.

اما وقتی شبهه، مصداقیه است، مراد جدی شارع معلوم است و شارع وظیفه خود را انجام داده (حکم را گفته و موضوع را معلوم کرده و مفهوم را داده است) و در این صورت مراد استعمالی و ظهور، هیچ اهمیتی ندارد چون احکام روی واقع می رود نه عنوان چون مصلحت و مفسده و غرض در واقع است. البته من نمی گویم عناوین کلاً مهم نیست بلکه می گویم عناوین در لسان أدله، طریقیت برای رسیدن به واقع دارند نه موضوعیت. حال اگر شما واقع را ندانید، ظهور و عنوان مذکور در دلیل، اهمیت دارید چون می توان با احراز عنوان و ظهور و با استفاده از أصالة التطابق به مراد جدی رسید. اما وقتی واقع و مراد جدی مولی را می دانید، دیگر چه اهمیتی دارد که آن عنوان این جا را بگیرد یا خیر؟

نه فقط در عام و خاص بلکه در همه جا همین طور است. مثال آقای بروجردی: در لا تشرب الخمر لأنه مسکر وقتی می دانید مراد جدی مسکریت است دیگر اهمیت ندارد که عرف به این مائع خمر بگوید یا خیر. مثل این که ماء الشعیر صادق بر این نوشیدنی باشد اما مسکر نباشد. در شبهه مصداقیه مراد جدی مولی معلوم است لذا اهمیتی ندارد عنوان صدق کند یا خیر.

در ما نحن فیه می دانید که مراد جدی مولی این است که اگر آب کر یا ذات ماده با نجس ملاقات کرد، منفعل نمی شود و اگر غیر از کر یا ذات ماده (جاری فقهی که از چشمه جریان دارد، چاه فقهی که چشمه دارد، آب باران در حال باریدن) باشد، با ملاقات نجس، نجس می شود. پس دیگر اهمیتی ندارد که مراد استعمالی یا ظهور، شامل این آب بشود یا خیر. اعتبار ظهور به این است که پلی برای رسیدن به مراد جدی باشد و وقتی مراد جدی را می دانیم دیگر ظهور مهم نیست.

لذا در شبهه مصداقیه فرقی ندارد که استثناء کر، متصل باشد (روایت علی بن جعفر) یا منفصل (روایت محمد بن مسلم) چون مراد جدی معلوم است بنابراین ظهور و عنوان دیگر اهمیتی ندارد و تمسک به عام صحیح نیست.( درس خارج فقه جلسه 15 و 16 تاریخ 29 و 30 مهر 1402).