بررسی عملی بودن یا لفظی بودن عفو نبی در غیر موارد نه گانه زکات

[سید محمد نظام آبادی]

یکی از موانع زکات در پول های امروزی روایاتی است که وجوب زکات را در نه چیز حصر نموده است. از طرفی پول جزو آن نه چیز نیست.
استاد قائینی فرموده اند:
از جمله ادلّه‌ای که بر اختصاص عفو به اشیاء موجود در عصر پیامبر اسلام (ص) تاکید دارد، این می‌باشد که مدلول احادیثی که عفو پیامبر (ص) از غیر اشیاء نُه‌گانه را نقل می کند، آن نیست که پیامبر (ص) به صورت یک جمله عام فرموده باشد: غیر موارد نُه‌گانه را عفو کردم؛ بلکه مدلول آن، بیان فعل پیامبر اسلام (ص) و گذشت عملی آن حضرت از گرفتن زکات از غیر اشیاء نُه‌گانه است؛ زیرا مفهوم عفو پیامبر (ص)، چیزی جز عدم اقدام به گرفتن زکات نیست.
اشکالات استاد شبیری به بیان مذکور:
اشکال اول:‌ آقای قائينی هیچ توضیحی ارائه نداده‌اند که چگونه از روایات، استفاده می‌شود که مراد از عفو، عفو عملی است، و روشن نیست که چگونه نگفتن پیامبر (ص)، کاشف از عفو عملی است. در برخی از روایات، قول پیامبر (ص) نیز بیان شده است:
در روایت ۱۲۶۷۷ از جامع أحادیث الشیعه آمده: «..عَن علی بن أبی‌طالب عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ: عَفَوْتُ لَكُمْ عَنْ صَدَقَةِ الْخَيْلِ وَ الرَّقِيقِ».
و در روایت ۱۲۷۲۶ نقل شده است: «مستدرک ۷۳ج۷-البغوي في المصابيح عن علي عليه السلام قال: قال رسول الله (ص): قد عفوت عن الخيل والرقيق»
اشکال دوم: وقتی پیامبر (ص) در مقام بیانند و فرموده‌اند:«الزکاة علی تسعة اشیاء»، این جمله حضرت، دارای مفهوم است. مفهومش آن است که «و لیست الزکاة فی غیر هذه». این مورد نیز عفو قولی به شمار می‌رود. مفهوم، از مدالیل لفظی است؛ چرا که جمله حضرت، در مقام بیان اخبار از عفو است. به عنوان مثال اگر سائل از امام بپرسد که «ما الذی لا ینجّسه شیء؟»، و حضرت در پاسخ بفرماید: «کرٌّ». این کلام حضرت مفهوم دارد. این مساله، ارتباطی به بحث مفاهیم اصول ندارد. مراد ما آن است که دلیلی که در مقام تحدید موضوع حکم است، وقتی یک مورد خاص را به عنوان موضوع بیان نماید، دارای مفهوم است. مفهومش آن است که غیر این موضوع، دارای آن حکم نیست، و این خود، یک دلیل لفظی است.
البته بحث از آنکه این عفو، مختص زمان نبی (ص) است یا بحث از آنکه این عفو، فقط ناظر به اشیائی است که در زمان پیامبر (ص) وجود داشته و این قبیل مسائل، محل بحث نیست و این مسائل هم باید بررسی گردد. محلّ بحث آن است که دلیلی بر عملی بودن این عفو نیست؛ بلکه در برخی ادلّه، قول پیامبر (ص) با صراحت بیان شده و برخی ادله، با مفهوم خود بر قولی بودن این عفو، دلالت دارند.