دردسر ساز شدن فتوای مرحوم امام در بحث خمس

[مسعود عطار منش]

درس خارج اصول جلسۀ 89 مورخ14اسفند1401
به نظر می­رسد فائده­ای که در ابتدای حدوثش، در مؤونۀ شخص بوده و سپس از مؤونه­اش خارج شده، متعلق خمس می­باشد بنابراین فتوای محقق خوئی به عدم تعلق خمس، فتوای صحیحی نمی­باشد.

مرحلۀ دوم بحث آن است که آیا بعد از خروج فائده از مؤونه، باید سال بگذرد تا پرداخت خمسش واجب باشد یا همین مقدار که بعد از حدوث فائده ولو در همان زمانی که در مؤونه بوده یک سال گذشته کفایت می­کند؟

مرحوم امام معتقد بودند همین مقدار که از زمان حدوث فائده یک سال گذشته باشد کفایت می­کند هر چند این یک سال در همان زمانی سپری شده باشد که فائدۀ مورد نظر در مؤونه بوده است؛ بنابراین در معمول موارد که یک شیئی بعد از چند سال که در مؤونه بوده، از مؤونه خارج می­شود بلافاصله باید خمسش پرداخت شود.

به خصوص مرحوم امام معتقد بودند پولی که مقدمه برای صرف در مؤونه است، جزء مؤونه نمی­باشد در نتیجه اگر کسی خانه­ای داشته باشد که در مؤونه­اش است و بخواهد این خانه را بفروشد و تبدیل به خانۀ بزرگتر کند به محض این که این خانه را فروخت و تبدیل به پول شد می­فرمایند این پول بلافاصله باید تخمیس شود مگر این که خانه­اش را با خانۀ دیگری تعویض کند نه این که آن را بفروشد و با پولش خانۀ دیگری بخرد.

فتوای ایشان برای مقلدینشان دردسرساز شده بود و به نظر می­رسد این فتوا ناتمام است.

ظاهر ادله­ای که سپری شدن سال را معتبر دانسته است در آن است که باید عنوان «الفائده التی لیست بمؤونه» به مدّت یک سال بر این مال صدق کند نه این که یک سال صرفاً فائده باشد؛ چون به لحاظ عقلائی گذشتن یک سال بر شیئی که صرفاً فائده محسوب می­شود نکته­ای ندارد.

شارع مقدس اجازه داده شیئی که مؤونه نیست، اگر در طول سال جزء مؤونه شد، خمسش پرداخت نشود و به نظر می­رسد اعتبار سپری شدن یک سال، در طول مؤونه نبودن فائده است نه در عرض آن؛ به عبارت دیگر فائده­ای که یک سال از حدوثش گذشته باشد و در مؤونه نباشد موضوع نیست بلکه فائده­ای که در مؤونه نیست و در همین حالت یک سال بر آن سپری شده باشد موضوع لزوم خمس است.

خلاصه این که به نظر می­رسد عقلاء از ادلۀ خمس چنین برداشت می­کنند که به مدت یک سال باید عنوان «الفائده التی لیست بمؤونه» بر این مال صادق باشد تا لزوم تخمیس داشته باشد و شاهد بر این مدعا آن است که دیدگاه ایشان به ذهن افراد هم خطور نمی­کرد لذا با شنیدن فتوای ایشان، نسبت به آن استیحاش و استغراب داشتند.

به تعبیر دیگر فائده­ای که در بدو حدوثش در مؤونه نیست شارع مقدس فرموده است شما اجازه دارید تا یک سال آن را در مؤونۀ خود مصرف کنید و به لحاظ عقلائی فرقی ندارد مؤونه نبودن این شیء در بدو حدوثش باشد یا در مرحلۀ بقاء از مؤونه خارج شده باشد لذا سپری شدن یک سال از زمانی که شیء در مؤونه نیست محاسبه می­شود و چنانچه یک سال کامل در مؤونه­اش نباشد لزوم تخمیس پیدا می­کند.