طرح یک اشکال نسبت به پدیدۀ وضع استعمالی و پاسخ شهید صدر به آن

[مسعود عطار منش]

درس خارج اصول جلسۀ 11 مورخ 18 مهر 1402
محقق خراسانی این بحث را مطرح نموده­‌اند که استعمالی که به انگیزۀ شکل­‌گیری وضع انجام شود، نه استعمال حقیقی است و نه استعمال مجازی. [1]

استعمال حقیقی نیست چون لفظ در معنای موضوع­‌له استعمال نشده است چون هنوز وضعی وجود ندارد تا استعمال در معنای موضوع­‌له معنا داشته باشد.

چنین استعمالی، از قبیل استعمال مجازی نیز محسوب نمی­‌شود؛ مجازی نبودن آن به دو شکل قابل تقریب است:

1-    تقابل استعمال حقیقی و مجازی، از قبیل تقابل عدم و ملکه است پس استعمال در غیر ما وضع له تنها در جایی که موضوع­‌له وجود داشته باشد، استعمال مجازی محسوب می­‌شود؛ اما اگر اصلاً موضوع­‌له وجود نداشته باشد، عدم استعمال در ما وضع له از قبیل سالبه به انتفای موضوع است لذا به آن استعمال مجازی گفته نمی­‌شود.

2-    در استعمال مجازی، وجود علاقه بین معنای حقیقی و معنای مستعمل­‌فیه شرط است لذا اگر معنای حقیقی نداشته باشیم، طبعاً علاقۀ بین معنای حقیقی و مستعمل­‌فیه نیز نخواهیم داشت.

مرحوم شهید صدر پاسخ دیگری را مطرح می­کنند مبنی بر اینکه همین مقدار که هم­زمان با این استعمال، وضع نیز محقق می­شود، برای حقیقی بودن استعمال کافی است پس این استعمال در زمرۀ استعمالات حقیقی قرار دارد.[2] به عبارت دیگر برای این که استعمال، حقیقی باشد، لازم نیست قبل از آن وضع انجام شده باشد بلکه اگر هم­زمان با آن نیز وضع صورت گرفته باشد، برای حقیقی بودن استعمال کفایت می­کند.

وقتی در تعریف استعمال حقیقی گفته می­شود «استعمال حقیقی، یعنی استعمال در ما وضع له» مقصود چیست؟ اولاً به تعبیر برخی آقایان «تعلیق الحکم علی الوصف مشعرّ بعلیّته» لذا وقتی می­گوییم استعمال اللفظ فی الموضوع له، یعنی استعمالی که ناشی از موضوع‌­له بودن است؛ به عبارت دیگر موضوع­‌له بودن باید منشأ شکل­‌گیری استعمال شده باشد، لذا مجرد هم­زمان بودن استعمال با وضع، کفایت نمی­کند.

افزون بر اینکه برای فهم برخی واژه­‌ها و اصطلاحات لازم است خصوصیات و ویژگی­‌های مورد را در نظر گرفت؛ به چه علت آقایان، استعمالات را به دو گونۀ حقیقی و مجازی تقسیم نمودند؟ چه تفاوتی بین این دو گونه استعمال وجود داشته که منشأ این تقسیم­بندی شده است؟ نکتۀ این تقسیم­بندی می­تواند چنین باشد که گاهی لفظ به تنهایی در یک معنا به کار می­رود ولی گاهی به مدد قرینه، در یک معنا به کار می­‌رود. به عبارت دیگر استعمال حقیقی ناشی از وضع است اما استعمال مجازی ناشی از مجرد وضع نیست بلکه وضع به مدد قرینه منشأ آن می­باشد. آقایان به دلیل این که بین این دو استعمال، تفاوت‌­هایی را درک کردند دو نام برای این دو گذاشته­‌اند. پس نامگذاری استعمال حقیقی و مجازی، به جهت تفاوتی بوده که در این دو گونه استعمال درک می­شده و تفاوت این دو پدیده، در آن است که در یکی، استعمال معلول مستقیم وضع است لذا نیاز به قرینه ندارد؛ اما در دیگری، استعمال معلول مستقیم وضع نیست بلکه معلول وضع به علاوۀ قرینه است.

با عنایت به این مطلب مجرد هم­زمانی استعمال با وضع، بدون اینکه این استعمال ارتباطی با آن وضع داشته باشد، ربطی به نامگذاری آن به حقیقی و مجازی ندارد.

خلاصه اینکه علاوه بر اینکه به طور کلی در اینگونه تعابیر معمولاً وصف مشعر به علیت است و موضوع­‌له بودن در شکل­‌گیری استعمال دخیل است، در خصوص مورد نیز این نکته وجود دارد که تفکیک و تقسیم استعمال به حقیقی و مجازی، به جهت آن است که گاهی استعمال، معلول مباشری وضع است و نیازی به قرینۀ خارجی یا داخلی ندارد؛ اما گاهی، نیاز به قرینه دارد؛ بنابراین استعمالی که اساساً ارتباطی به وضع مورد نظر ندارد، و صرفاً با آن هم­زمان شده، مشمول هیچ یک از این دو قسم نیست یعنی نه استعمال حقیقی است نه استعمال مجازی؛ پس فرمایش محقق خراسانی کاملاً متین است.

البته پیش­تر گفتیم که اصل این مطلب مشکلی برای ما ایجاد نمی­کند چون حتی اگر این استعمال، غلط باشد نیز مانعی ندارد واضع در قالب یک استعمال غلط بناگذاری قلبی خود را ابراز نماید.

اگر شخصی بخواهد یک صیغه‌­ای را انشاء کند، چنانچه با تعبیری که عرفاً غلط است این کار را انجام بدهد انشاء خود را ابراز کرده هر چند ممکن است احکام شرعی مترتب بر صیغۀ مورد نظر، بر این صیغۀ غلط جاری نباشد اما عدم ترتیب احکام شرعی، بحث دیگری است. مثلاً در بحث انشای صیغۀ نکاح و سائر عقود، این بحث مطرح است که آیا صحیح خواندن صیغه، شرط ترتیب احکام شرعی بر آن است یا نه؟ ولی این بحث­ها، بحث­‌های دیگری است که به بحث ما ربطی ندارد؛ در آنجا بحث در این است ممکن است عرف یا شرع صحیح خواندن صیغه را شرط ترتیب اثر آن بدانند، که در همانجا نیز برخی این اشتراط را منکرند و می­‌گویند همین مقدار که صیغۀ خوانده شده مفهِمه باشد برای ترتیب اثر کفایت می­کند.

به هر حال حتی اگر در بحث اشتراط صحت صیغه برای ترتیب اثر آن، صحیح بودن صیغه را شرط بدانیم به جهت آن است که یک اثر عقلائی یا اثر شرعی بر این صیغه مترتب می­‌شود اما در ما نحن فیه کاری به احکام شرعی صیغه نداریم بلکه تنها هدفمان آن است که بناگذاری قلبی را به نحوی ابراز کنیم تا این ابراز مقدمه­ای باشد برای پیروی اشخاص از آن تا در نهایت این لفظ، واقعاً نشانۀ معنا شود؛ لذا حتی اگر ابراز، در قالب استعمال غلط تحقق پیدا کند، واضع به هدف خودش می­رسد.

در اینجا بحث اقسام سه­‌گانۀ وضع را تمام می­‌کنیم.

---

[1] ر. ک: بحوث في علم الأصول، ج‏1، ص: 101
[2] بحوث في علم الأصول، ج‏1، ص: 101