راه حل های احراز سیره عقلائیه در زمان شارع

[Payam_Khajei]

انسان ممکن است وجود سیره[عقلائیه] را در محیط خودش کشف کند ولی احراز وجود این سیره در هزار و چهارصد سال قبل یعنی زمان ائمه علیهم السلام سخت است. وجوهی برای تشخیص آن بیان شده است:

وجه اول:

باید جوامعی با تمدن‌های و فرهنگ‌های مختلف که اطراف ما هستند را بررسی کنیم اگر در این بنای عقلاء مشترک بودند از آن کشف می‌‌شود که فرهنگ ما در این بنای عقلاء تاثیر نداشته است زیرا مردم مناطق دیگر جهان نیز این بناء عقلائی را دارند، و در این صورت وثوق پیدا می‌‌شود که زمان ائمه علیهم السلام نیز و لو فرهنگ‌ آن‌ها با فرهنگ ما مختلف بوده است این بنای عقلائی وجود داشته است و این بناء ناشی از ارتکاز عقلاء بما هم عقلاء است.

بررسی وجه اول

شهید صدر رحمه الله در رد این وجه فرموده‌اند: تمدن بشریت در کل جوامع امروز پیشرفت کرده است لذا نمی‌توان با لحاظ بناء عقلائی جوامع مختلف بر یک مطلب مثل ثبوت خیار غبن در زمان حال  نسبت به 1400 سال قبل قضاوت کرد زیرا ممکن است فرهنگ آن‌ها با فرهنگ کل جوامع بشری امروز مختلف باشد .

این ایراد، قابل توجه است.

وجه دوم:

اگر مسئله‌ای عام البلوی باشد چه در زمان ما و چه در زمان ائمه علیهم السلام پس می‌دانیم که این مسئله در زمان ائمه علیهم السلام محل ابتلاء مؤمنین بوده است از اینکه می‌بینیم در روایات در مورد آن سؤالی از ائمه علیهم السلام مطرح نشده است معلوم می‌‌شود که سیره واضحه‌ای برای مردم در آن زمان بوده است که طبق آن سیره عمل می‌‌کردند. چون اگر سیره ای نبود، باید از ائمه(ع) زیاد سوال می کردند در حالیکه می بینیم در روایات سوالی در این مورد ندیده ایم.

و از آنجا که احتمال این‌که سیره زمان ائمه 180 درجه با سیره زمان ما فرق کند احتمالی موهوم است، زیرا این مستلزم تغییر کلی در سیره است و اگر چنین بود در تاریخ ثبت می‌‌شد و منشأ آن ذکر می‌شد. معلوم می‌شود که سیره‌ای که در زمان ائمه علیهم السلام وجود داشته است همین سیره‌ایست که امروزه وجود دارد.

 بررسی وجه دوم

به نظر ما اصل این مطلب درست است ولی ممکن است سیره 180 درجه تغییر نکرده باشد بلکه کم یا زیاد شده باشد. مثلا سیره بر عمل به خبر ثقه بود و الان نیز چنین است ولی شاید آن زمان سیره بر عمل به خبر ثقه در محدوده وثوق نوعی بود و حالا توسعه پیدا کرده و اعم از موارد وثوق نوعی شده است.  بنابراین احتمال تغییر کلی در سیره موهوم است ولی تغییر در سعه سیره به شدت و ضعف، محتمل است.

به عبارت دیگر: آن چیزی که در آن زمان محل ابتلای عموم و عام البلوی بوده است با عمل به خبر ثقه‌ای که مفید وثوق نوعی است تأمین می‌‌شد و عدم اعتبار خبر ثقه‌ای که مفید وثوق نوعی نیست مخل به این مسأله عام البلوی نبود. لذا نمی‌توان این را احراز کرد که الان اگر سیره بر عمل به خبر ثقه و لو مفید وثوق نوعی نیست، وجود دارد پس آن موقع نیز همین طور بوده است. زیرا ممکن است آن موقع محدوده سیره کوچک‌تر بوده است و فقط به خبر ثقه‌ی مفید وثوق نوعی، عمل می‌کردند.

وجه سوم:

شهید صدر رحمه الله فرموده‌اند: در مواردی که در صورت عدم وجود سیره، باید بدیلی وجود داشته باشد  مثلا سیره الان بر عمل به ظهورات است اگر در زمان شارع سیره بر عمل به ظهورات بود فهو و الا باید بدیل داشته باشد زیرا مردم نمی‌توانند بدون داشتن بدیل به ظهورات عمل نکنند زیرا روابط اجتماعی مردم یا بر اساس عمل به ظهورات شکل می‌‌گرفت یا بر اساسی دیگر که بدیل عمل به ظهور است، درحالی که هیچ بدیلی برای ما نقل نشده است و حال آن که اگر بدیلی بود فراموش نمی‌شد و در تاریخ ثبت می‌‌شد. پس کشف می‌‌شود هیچ بدیلی برای عمل به ظهور نبوده است و سیره بر طبق عمل به ظهور بوده است .

بررسی وجه سوم

اشکال این وجه نیز این است که ولو عمل به ظهورات بدیل نداشته است اما ممکن است عمل به ظهورات در آن زمان سعه و ضیق داشته است و شاید سیره بر عمل به ظهور مفید وثوق نوعی بوده است و یا در عمل به خبر واحد چون وسائط کم بود از خبر ثقه، وثوق نوعی پیدا می‌‌کردند در ظهورات نیز چون فرهنگ‌ها به هم نزدیک بود ‌شرائط همدیگر و شرائط امام علیه السلام را درک می‌‌کردند لذا وثوق –ولو وثوق نوعی- به کلام امام علیه السلام پیدا می‌‌کردند ولی الان به خاطر کثرت روایات متعارض که بعضی جمع عرفی دارند و بعضی ندارند، از این ظهورات به اندازه‌ای که آن روز وثوق نوعی پیدا می‌‌کردند وثوق نوعی پیدا نمی‌شود، و نیاز‌ ما به ظهوراتی که مفید وثوق نوعی نیست، بیشتر شده است و نمی‌توان کشف کرد که در زمان ائمه علیهم السلام به ظهوری که مفید وثوق نوعی نیست نیز عمل می‌‌شد زیرا در زمان ما به سبب نیاز به آن عمل می‌‌شود ولی آن روز شاید به آن نیاز نداشتند و لذا عمل نمی‌کردند.

البته نسبت به احتمال تقیه در کلمات ائمه علیهم السلام بعید نیست گفته شود احتمال تقیه در کلمات ائمه علیهم السلام بوده است  ولی بحث فقط صرف احتمال تقیه نیست بلکه احتمال استعمال کنایی و مجازی نیز وجود دارد و ممکن است آن روز وثوق پیدا می‌کردند به این که ‌شأن امام علیه السلام استعمال کنایی و مجازی نیست زیرا علم فقه در آن زمان بسیط‌‌تر از الان بود و الان فقه الروایة با مشکلاتی مواجه است که مانع از وثوق نوعی می‌‌شود.

و لذا باید در احراز اتصال سیره به زمان ائمه علیهم السلام خیلی دقت کرد.

 

مختار استاد در صورت شک در احراز اتصال سیره به زمان ائمه(ع)

اگر در اتصال بسیاری از سیره‌ها به زمان ائمه علیهم السلام شک شود بدون این که این تشکیک منشأ واضحی داشته باشد که موجب ریب شود بلکه به دلیل همین صرف احتمال در هر سیره‌ای گفته شود که شاید متصل به زمان معصومین نبوده است به نحوی که این تشکیک موجب منسد شدن باب عمل به سیره شود، از طریق برهان انسداد، مشکل حل می‌شود زیرا راه دیگری برای کشف احکام وجود ندارد و توجه به این شک عملاً مستلزم انسداد خواهد شد لذا کشف می‌شود که صرف احتمال عدم اتصال سیره به زمان ائمه علیهم السلام بدون این که مقرون به هیچ‌قرینه‌ای باشد، قابل اعتنا نیست.

 

خارج اصول، 19 دی 1402